ΕΚΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΛΙΣΣΟ / APPEAL FOR ILISSOS (ανοιχτή ομάδα στο Facebook)
Ιλισσός και η Παριλίσσια περιοχή
Εδώ στις εκβολές του ποταμού Ιλισού, την λεγομένη Παριλίσσια περιοχή, άρχισε να ξεδιπλώνεται το νήμα . Εδώ βρίσκεται το Ολυμπιείο, στο κέντρο του ιερού τριγώνου της ευλογημένης Αττικής γης. Ένδειξη εύνοιας του Θείου για τους αρχαίους, φτωχή, ορεινή και άγονη για το αμαθές εκπαιδευτικό κατεστημένο των Νεώτερων χρόνων. Εδώ στις εκβολές του ποταμού έκανε το καθαρτήριο λουτρό της η Θεά Αθηνά ανάδοχος και προστάτης της πόλης.Εδώ κυνηγούσε η Άρτεμις.
Εδώ σταμάτησε να ξεκουραστεί η θεά Δήμητρα, πηγαίνοντας στην Ελευσίνα. Εδώ έγινε η ερωτική προσπάθεια συνεύρεσης του Ήφαιστου και της θεάς Αθηνάς, αυτή η γη ''γέννησε'' τον Εριχθόνιο.Εδώ εγένοντο στις αρχές Ανθεστηριώνος (Φεβρουάριος) τα μικρά μυστήρια. Εδώ μυήθηκε ο Ηρακλής. Εδώ η πηγή της Καλλιρρόης.
Εδώ σκοτώθηκε ο βασιλιάς Κόδρος, Εδώ ο Δευκαλίων, ο μυθικός γενάρχης των Ελλήνων κατά τον Παυσανία, έκτισε τον πρώτο συνοικισμό μετά τον τελευταίο κατακλυσμό. Εδώ ο Δευκαλίων, με τη γυναίκα του την Πύρρα, έχτισαν το παλάτι τους και θεμελίωσαν τον πρώτον ναό το ''Ολυμπιείο'', που τον αφιέρωσαν στον πατέρα θεών τε και ανθρώπων, Εδώ η Πύρρα μεγάλωσε τα παιδιά τους, τον Έλληνα (πατέρα του Δώρου, του Ξούθου, και του Αίολου), και τον Αμφικτύωνα. Εδώ και ο τάφος του Δευκαλίωνα. (Παυσανίας Αττικά παραγ.19). Ο Δευκαλίων ήταν γιος του Προμηθέα και της Πανδώρας. Εδώ στην αρχή της οδού Αθ. Διάκου σε μια σπηλιά, που υπήρχε μέχρι τα μέσα του 1940, κατέληξαν και έφυγαν τα τελευταία νερά από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, που μας έχουν μάθει να τον λέμε του Νώε. Οι παλιές Αθηναίες έριχναν σιτάλευρο ζυμωμένο με μέλι , μέχρι που την έφραξαν, την σπηλιά, στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Στην σπηλιά εκείνη στεγαζόταν το σιδηρουργείο ''του Καλακώνα''. Και ίσως θα έπρεπε εδώ να σας υπενθυμίσω, ότι ενώ όλες οι φυλές στις παραδόσεις τους μιλούν για ένα κατακλυσμό, μια μεγάλη καταστροφή, μόνο η ελληνική παράδοση μιλάει για τρεις κατακλυσμούς, του Ώγυγη του Δάρδανου και του Δευκαλίωνα, αποδεικνύοντας την μεγάλη πορεία του Ελληνισμού στον χρόνο. Εδώ ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη. Εδώ ήταν Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, που οι Αθηναίοι της αφιέρωσαν την Νίκη τους επί των Περσών στον Μαραθώνα.
Τελειώνοντας θα σας πω, ότι από το κέντρο του σηκού του Ολυμπιείου διέρχεται ο κύκλος του Περικλέους . Ο κύκλος του Περικλέους έχει κέντρο την τομή των διαγωνίων του Παρθενώνα και διέρχεται επίσης από το Ηφαιστείο,( Θησείο) και του βήματος των ρητόρων στην Πνύκα.. (Η ακτίνα του κύκλου έχει σχέση με τον χρυσό αριθμό 1,62 και το δεκάκις χιλιοστό της ακτίνας της γης, ). Παρόλο που η περιοχή συνέχισε και στα νεώτερα χρόνια να αντιμετωπίζεται και από τους χριστιανούς ως ιδιαίτερη, καθαγιαζόμενη και με την εκκλησία της Αγ. Φωτεινής, οι ανιστόρητοι φορείς του ελληνικού κράτους στη δεκαετία του 50, μετέτρεψαν τον ποταμό Ιλισό σε υπόνομο.
Διαγόρας.
Ιλισσός: εργασία του 7ου Γυμνασίου Ζωγράφου
Γραφές της λέξης : Ἰλισσός
Εἰλισσός στον Παυσανία, Ἰλισός κατά Κόντον(Στράβων, Γεωγραφία 9, 1, 24- Παυσανίας 1, 19, 5· Πτολεμαίος Κλαύδιος, Γεωγραφική Υφήγησις 3, 15, 7 Νόννος, Διονυσιακά 47, 13 Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά). Ετυμολογία : Πελασγική προέλευση, προελληνική ρίζα (άγνωστη ετυμολογία) Παράγωγα ονόματα : Ιλισίδες ή Ιλισιάδες Ονόματα συνοικιών : Ιλίσσια : λέγεται σήμερα η περιοχή ανατολικά του παραπόταμου του Ιλισσού, του άλλοτε αποκαλούμενου Ηριδανού και από μερικές δεκαετίες, της λεγόμενης «Φάραγγος της Καισαριανής». Συνώνυμοι ποταμοί : Δεν αναφέρονται άλλοι ποταμοί με το ίδιο όνομα.
Τραγούδι : ΙΛΙΣΣΟΣ
(Στιχουργός: Γ. Εμιρζάς, Μουσική : Μ.Χατζηδάκις )
Πώς τον λέν’ πώς τον λέν’ τον ποταμό
Ιλισσό, Ιλισσό
να σου πώ το μικρό μου μυστικό
σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ
Τα μωρά φωνάζουν τη μαμά τους
μα εγώ είμαι έρμο κι ορφανό
τα πουλιά πετούν με τα φτερά τους
μα εγώ πετώ μέσ’ στο χορό- Ρεφραίν -
Κάθε κοπέλλα θέλει
να’ χει φίλο τον όμορφο Τέλη
και να βγαίνει μαζί του τα βράδυα
να’ χει χάδια να’ χει χάδια
Όμως καθένας γνωρίζει
πως ο Τέλης πολύ συνηθίζει
κάθε βράδυ κορίτσι ν’ αλλάζει
δε με νοιάζει δε με νοιάζει
-Ρεφραίν-
.......................................
Εκεί που άλλοτε κυλούσε ο Ιλισός
εκάθισα και έκλαψα,
μισός αιχμάλωτος, μισός ερωτευμένος
κι ανέβαινε στα χείλη μου ο αίνος.
Κάποια πατρίδα θα’φερα στο νου
ν’ανθίζει στα μετόχια τ’ουρανού,
με θάλασσες πιο μέσα κι ακρογιάλια
κι ολόφωτα τις νύχτες μανουάλια·
καλή πατρίδα, κι ήσουνα κι εσύ
χρισμένη και σε τύλιγαν κισσοί
και θερινά φεγγάρια· τον ψαλμό
τον ένιωσα σαν κόμπο στο λαιμό,
που λύθηκες στα χείλη μου και εχάθη
στις όχθες του Ιλισού, στου μπαρ τα βάθη
............................................
Αργά, καθώς ξημέρωνε,
κι ο αίνος ολόφυρτος ανέβαινε, πνιγμένος,
στην Καλλιρρόης, σαν παλιός διδάχος
εκάθισα και έκλαψα μονάχος.
(Διονύσης Καψάλης : «ΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ»)
Γεωγραφία : Χείμαρρος της Αττικής. Η κοίτη του Ιλισού ήταν πάντα έξω από τα τείχη της Αθήνας. Η ροή των νερών του είχε κατεύθυνση προς Δ. Πήγαζε από τη βορειοδυτική πλαγιά του Υμηττού, ένα σκέλος του από την περιοχή νότια του Χολαργού, κοντά στον σημερινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, και άλλο κοντά στην Καισαριανή. Κατόπιν συνέχιζε προς τα νοτιοδυτικά, περνώντας έξω από τα τείχη, στα νότια της πόλης. Στα ανατολικά λειτουργούσε ως βασικός συλλεκτήριος ποταμός του Βόρειου Υμηττού από του Παπάγου μέχρι το Παγκράτι. Στο μέσο περίπου της διαδρομής του (σχεδόν απέναντι από τον λόφο του Αρδηττού), χωριζόταν στα δύο σχηματίζοντας μιαν επίπεδη νησίδα. Αφού ενώνονταν και πάλι οι δύο κοίτες, συνέχιζε διασχίζοντας την περιοχή ανάμεσα στους λόφους των Μουσών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας και χυνόταν στον Κηφισό στο ύψος του Ταύρου, λίγο πριν τη θαλάσσια περιοχή του Νέου Φαλήρου, όπου εκβάλλουν τα νερά και των δύο ρευμάτων, αφού προηγουμένως δεχόταν τα νερά του Ηριδανού, που πήγαζε από τον Λυκαβηττό. Για τη φύση του παραλίσιου τοπίου σημαντική είναι η αρχή του πλατωνικού διαλόγου «Φαίδρος». Αναφέρει λοιπόν «αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον» στις όχθες του ποταμού, «χαριέντα και διαφανή» νερά, χορταριασμένες πλαγιές, αδιάκοπο άσμα τζιτζικιών, θρόισμα φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου, μεγάλη και σύσκια λυγαριά που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα και γενικότερα ειδυλλιακή όψη του τοπίου. Από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα τα νερά του ποταμού, τουλάχιστον το χειμώνα, ήταν άφθονα. Ο Στράβων αναφέρει ότι το χειμώνα πλημμύριζε παρασύροντας ακόμη και ρίζες δέντρων, ενώ το καλοκαίρι τα νερά του μειώνονταν σημαντικά. Από το 1948 και μετά η κοίτη του άρχισε σταδιακά να καλύπτεται και μικρό μόνο τμήμα της παραμένει ακάλυπτο. Πρώτο θύμα ο Ιλισός μπροστά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Σήμερα στην εκβολή του Ιλισού έχουν καταμετρηθεί από τους ορνιθολόγους 134 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία είναι σπάνια στην Αττική ή απειλούμενα. Τα περισσότερα είδη είναι μεταναστευτικά. Έχουν παρατηρηθεί πολλά χαραδριόμορφα, ποταμοσφυρίκτες, κορμοράνοι, αλκυόνες, χήνες ακόμη και αρπακτικά. Στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν καταγραφεί 250 είδη φυτών. Μεγάλο μέρος τους είχε διατηρηθεί μέχρι το 1971, χρονιά επιχωμάτωσης της περιοχής και επέκτασης της παραλίας προς τη θάλασσα. Σήμερα κυριαρχούν φυτικά είδη που χαρακτηρίζουν τα διαταραγμένα εδάφη, όπως μαργαρίτες και χαμομήλι. Επιβιώνουν ορισμένα είδη από το παρελθόν όπως αλόφυτα. Μυθολογία : Στην αρχαιότητα ο Ιλισός λατρευόταν ως θεότητα, όπως φαίνεται από δύο επιγραφές του 5ου π.Χ. αιώνα στο Επιγραφικό Μουσείο σχετικές με τα ιερά χρήματα και τους θησαυρούς των θεών, όπου αναφέρεται και ο ποταμός μεταξύ άλλων θεών και ηρώων. Ο φιλόσοφος Μάξιμος Τύριος (Φιλοσοφούμενα 2, 1) μας πληροφορεί ότι ο Ιλισός δεχόταν τιμές από τους Αθηναίους. Ο Ιλισός θα εικονιζόταν συνήθως, όπως και οι άλλοι ποτάμιοι θεοί, ως ταύρος με ανθρώπινο πρόσωπο ή κεφάλι ή ως νεαρός, που έφερε καμιά φορά κάποιο διακριτικό ή μικρά κέρατα. Τον Ιλισό πιστεύθηκε ότι παριστάνει η νεαρή γυμνόποδη μορφή με το ιμάτιο στο κέντρο του μαρμάρινου αναθηματικού ανάγλυφου της Ξενοκράτειας στο Εθνικό Μουσείο. Εδώ κοντά στα «μελίρρυτα ρείθρα» (Νόννος, Διονυσιακά 47, 265) του ποταμού, έγινε η αρπαγή της κόρης του βασιλιά Ερεχθέα Ωρειθυίας από το βασιλιά των ανέμων, το Θράκα βασιλιά Βορέα, καθώς εκείνη έπαιζε και χόρευε με τις φίλες της (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά 1, 215- Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3,] 15, 2· Νόννος, Διονυσιακά 39, 190). Με την Ωρείθυια ο Βορέας απέκτησε δίδυμους γιους τον Κάλαη και Ζήτη, που ήταν φτερωτοί και έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο Ηρόδοτος αναφέρει (7,189κ.ε.) ότι τον καιρό της επιδρομής του Ξέρξη, οι Αθηναίοι, που βρίσκονταν στη Χαλκίδα, πήραν χρησμό πως, αν ήθελαν να νικήσουν το στόλο των Περσών, έπρεπε να καλέσουν σε βοήθεια το γαμπρό τους. Γρήγορα κατάλαβαν πως το μαντείο εννοούσε το γαμπρό του Ερεχθέα, το Βορέα, και έκαμαν σ’αυτόν και στη γυναίκα του, την Ωρείθυια, θυσίες και προσευχές να τους βοηθήσουν και να καταστρέψουν τα καράβια των Περσών, όπως είχε γίνει πριν στο Άθω. Μετά την καταστροφή του περσικού στόλου στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ., οι Αθηναίοι τίμησαν το Βορέα με ένα βωμό που έστησαν στις όχθες του Ιλισσού, εκεί όπου είχε γίνει η αρπαγή της Ωρείθυιας. Πάντως, το θέμα της αρπαγής γυναικών συνδεόταν πολύ με την περιοχή του Ιλισού. Εκτός από τον μύθο της αρπαγής της Ωρειθυίας (σύμφωνα με μια εκδοχή την τοποθετούσε εδώ) στα Μικρά Μυστήρια λατρευόταν και η Περσεφόνη, που την είχε αρπάξει ο Πλούτων. Ο τελετουργικός καθαρμός των μυστών στα άφθονα ανοιξιάτικα νερά του Ιλισού γινόταν το μήνα Ανθεστηριώνα (β΄15θ/ρο Φεβρουαρίου-α΄15θ/ρο Μαρτίου) στα «εν Άγραις μυστήρια». Στις όχθες του υπήρχαν κατά την αρχαιότητα διάφοροι βωμοί και ιερά και κάθε χρόνο τελούνταν εδώ τα Μικρά Ελευσίνια. Οι μυούμενοι θυσίαζαν δέλφακα (χοιρίδιο) και με τα νερά του ποταμού (Ιλισός) καθαρίζονταν τα μιάσματα με τη βοήθεια ειδικού ιερέα που λεγόταν Υδρανός. Ακολουθούσε μέγας όρκος τους μπροστά στον όσιο Ευμολπίδη Ιεροφάντη της Ελευσινίας Δήμητρος και κατήχηση τους από τον τελευταίο, αναγκαία για την προπαρασκευή των μυστών για τα μετά από πέντε ενιαυτούς λεγόμενα Μεγάλα Ελευσίνια (Εποπτεία). Στο τέλος οι μυούμενοι ενθρονίζονταν και οι ιερείς χόρευαν τελετουργικά γύρω από αυτούς ως σημείο αποδοχής στον κύκλο της πρώτης μύησης. (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Στις όχθες του Ιλισσού ζούσε ο αττικός ήρωας Φύταλος, ο οποίος φιλοξένησε τη Δήμητρα τον καιρό που αναζητούσε την κόρη της και που τον αντάμειψε δίνοντάς του φυτά συκιάς. Και η θεά που κυριαρχούσε στην περιοχή, η Αγροτέρα Άρτεμις, η θεά του κυνηγιού, θα μπορούσε να συνδεθεί με το θέμα της αρπαγής. Η Αγροτέρα ή Αγραία Άρτεμις κυνήγησε πρώτα σε αυτό το όμορφο προάστιο της Αθήνας, όταν ήλθε από τη Δήλο. Το νερό της πηγής συνδέθηκε με πολλές συνήθειες και τελετουργίες των Αθηναίων. Στη δυτική όχθη του Ιλισού, κοντά στην πηγή, θα βρισκόταν και η Εννεάκρουνος των Πεισιστρατίδων, από όπου έπαιρναν το νερό για το λουτρό της νύφης πριν από τον γάμο. Πλησίον της πηγής Καλλιρρόης η Αθηνά έλαβε το καθαρτήριο λουτρό της προς εξαγνισμόν από την ανόσια πράξη του προστατευόμενου της, του Τυδέα. (Στην εκστρατεία «Επτά επί Θήβας» ο τραυματισμένος Τυδέας έσπασε το κεφάλι του εχθρού του, του Μελάνιππου, και άρχισε να του ρουφάει το μυαλό). Εκεί ήρθε ο Ήφαιστος φέρνοντας μαζί του μια πανέμορφη πανοπλία, δώρο του Δία, επιτέθηκε στη θεά, η οποία έτρεξε να τον αποφύγει, ακολουθώντας την όχθη του ποταμού και στη συνέχεια ανήλθε στον πρώτο λόφο.
Μνημεία : Στην αρχαιότητα η διάβαση προς αυτή την περιοχή γινόταν μέσω δρόμου που ξεκινούσε από την οδό των Τριπόδων, ανατολικά της Ακρόπολης, και αντιστοιχεί περίπου στη σύγχρονη οδό Λυσικράτους.Στο βραχίονα του Θεμιστόκλειου τείχους που συνδεόταν με το νότιο τοίχο του περιβόλου του Ολυμπιείου, έχουν εντοπιστεί τα κατάλοιπα μιας πύλης. Ίσως είναι οι «Διόμειαι πύλαι» που οδηγούσαν στον Ιλισό και στα ιερά που είχαν ιδρυθεί κοντά στις όχθες του.
Ιερό του Ολυμπίου Διός : Δέσποζε σε αυτή την περιοχή. Ιδρυτής του ιερού θεωρούνταν ο Δευκαλίωνας, ο μόνος άνθρωπος που επέζησε, μαζί με τη γυναίκα του την Πύρρα, μετά το μεγάλο κατακλυσμό. Ο Δευκαλίων αποφάσισε να ιδρύσει ιερό στο Δία και να κάνει θυσία στη θέση όπου τα νερά του κατακλυσμού είχαν τραβηχτεί προς τον Ιλισό.Την εποχή των Πεισιστρατιδών, τον 6ο αι.π.Χ., έγινε προσπάθεια κατασκευής μεγάλου ναού. Οι πολιτειακές μεταβολές και η επικράτηση του δημοκρατικού καθεστώτος οδήγησαν στην εγκατάλειψη των εργασιών οικοδόμησής του, επειδή το έργο είχε συνδεθεί με τους τυράννους. Το 2ο αι.π.Χ. ξεκίνησε η δεύτερη προσπάθεια οικοδόμησης του ναού του Ολυμπίου Διός με χρηματοδότηση του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς, η οποία δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί λόγω θανάτου του βασιλιά. Το 2ο αι.μ.Χ. με τη χρηματοδότηση του αυτοκράτορα Αδριανού αποπερατώθηκε ο ναός του Δία.
Τέμενος της Ολυμπίας Γης : Βρισκόταν στη νότια πλευρά του Ολυμπιείου. Μπροστά από το τέμενος βρισκόταν ένα χάσμα από όπου πίστευαν πως έφυγαν τα νερά του κατακλυσμού τον καιρό του Δευκαλίωνος. Πίστευαν πως το χάσμα ήταν ο τάφος του Δευκαλίωνος, γι’αυτό έκαναν αναίμακτες προσφορές στη μνήμη του και έρριχναν στο άνοιγμα της γης αλεύρι σιταρένιο ζυμωμένο με μέλι. Πάνω σε ένα ανδριάντα υπήρχε ανδριάντας του ρήτορα Ισοκράτη.
Κρόνιον : Περίπου 55 μ. νοτιότερα της νότιας πλευράς του περιβόλου του Ολυμπιείου, πολύ κοντά στο τέμενος της Γης βρισκόταν ο ναός του Κρόνου και της Ρέας. Λατρεύτηκαν σε ένα μικρό δωρικό ναό των ρωμαϊκών χρόνων. Υπήρχε και ένας βωμός και ένα χάλκινο άγαλμα του Δία
Αμαζονίς στήλη : Στον ίδιο χώρο ήταν τοποθετημένη ή Αμαζονίς στήλη προς τιμήν της Αμαζόνας Αντιόπης, την οποία αγάπησε ο Θησέας και απέκτησε μαζί της τον Ιππόλυτο. Η Αντιόπη είχε σκοτωθεί πολεμώντας στο πλευρό του Θησέα.
Ιερόν του Πυθίου Απόλλωνος : Βρισκόταν περίπου 200 μ. νοτιότερα της νοτιοδυτικής γωνίας του περιβόλου του Ολυμπιείου. Ήταν κτισμένο από τον Πεισίστρατο το νεότερο, γιο του τυράννου Ιππία.
Ιερό του Δελφινίου Απόλλωνα : Ανατολικότερα του Πυθίου. Με το προσωνύμιο Δελφίνιος θεωρείται προστάτης των μακρινών θαλασσινών ταξιδιών. Εδώ προσευχήθηκε ο Θησέας πριν αναχωρήσει για την Κρήτη, επικεφαλής των 14 νεαρών παιδιών της Αθήνας, που προορίζονταν για θύματα του Μινώταυρου. Ο θεός είχε συμβουλεύσει το Θησέα να ζητήσει τη βοήθεια της Αφροδίτης, η οποία ως «πελαγία» ήταν προστάτρια της ναυσιπλοΐας. Στο μυκηναϊκό οικισμό που ήταν αμέσως πάνω απότην Καλλιρρόη πίστευαν οι αρχαίοι πως είχε την κατοικία του ο Αιγέας. Εδώ ήταν και ο περιφραγμένος χώρος του «επί Δελφινίω» δικαστηρίου, όπου και ο Θησέας κρίθηκε για το φόνο του Πάλλαντα και των γιων του, όπως λέει ο Παυσανίας.
Πανελλήνιον : Κοντά στην κοίτη του Ιλισσού. Ήταν ένας μεγάλος ναός των ρωμαϊκών χρόνων. Λατρευόταν ο Πανελλήνιος Ζευς με τη σύζυγό του την Ήρα. Στα ρωμαϊκά χρόνια θεοποιείται ο αυτοκράτορας Αδριανός και συλλατρεύεται ως Πανελλήνιος και σύνναος του Δία, ενώ η γυναίκα του Σαβίνα αντιπαραβάλλεται με την Ήρα.
Εννεάκρουνος : Από την ονομαστή πηγή Καλλιρρόη, γνωστή από τις φιλολογικές πηγές (Θουκυδίδης 2, 15, 5), που βρισκόταν στην κοίτη του Ιλισού, στα νοτιοανατολικά του Ολυμπιείου και βορειοδυτικά της μικρής εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής, ανάβλυζε μέχρι το 1962 ακόμη πολύ νερό. Οι Αθηναίες έπαιρναν νερό στη γιορτή Αϊ-Γιάννη του Κλύδωνα. Η πηγή φημιζόταν για τη δροσιά των νερών της. Από το ρήτορα Ισοκράτη μαθαίνουμε ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τα νερά της, για να ψύξουν το κρασί τους. Το νερό της πηγής συνδέθηκε με πολλές συνήθειες και τελετουργίες των Αθηναίων. Στα χρόνια του Πεισίστρατου έγινε η επιβλητική διαμόρφωση της Καλλιρρόης, που στολίστηκε με εννέα κρήνες και απέκτησε σχήμα λεοντοκεφαλής, όπως οι υδροροές των αρχαίων κτιρίων. Στη δυτική όχθη του Ιλισού, από την Εννεάκρουνο των Πεισιστρατιδών, έπαιρναν το νερό για το λουτρό της νύφης πριν από τον γάμο (Ηρόδοτος 6, 137- Θουκυδίδης 2, 15, 5).
Στο σημείο που η Καλλιρρόη έριχνε τα νερά της και διαμόρφωνε μια φυσική στέρνα, το «Βούθουλα», τα παιδιά της περιοχής έκαναν το λουτρό τους. Οι βυρσοδέψες επίσης επιδίωκαν να μουσκεύουν τα δέρματα τους στα πλούσια νερά του ποταμού. Νόμοι ιεροί όμως απαγόρευαν σε αυτούς να εγκαθίστανται κοντά στον ποταμό και να απλώνεται έτσι η δυσοσμία από τα δέρματα σε όλο τον ιερό αυτό τόπο. Στα «πλούσια» και «διαφανή» νερά του Ιλισού γίνονταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα και οι τελετουργικοί καθαρμοί κατά τα Μικρά ή εν Άγραις Μυστήρια, που αποτελούσαν την προετοιμασία για τα Μεγάλα Μυστήρια της Ελευσίνας (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Απέναντι υπήρχε και άλλη πηγ
Βωμός Βορέα : Στον πλατωνικό διάλογο «Φαίδρος» (229-230) περιγράφεται το ειδυλλιακό τοπίο του Ιλισού. Ο Σωκράτης και ο Φαίδρος, που συναντήθηκαν έξω από το τείχος της πόλης, διέσχισαν ξυπόλυτοι τα «χαρίεντα, καθαρά και διαφανή» νερά του ποταμού, για να περάσουν στην απέναντι όχθη του, τόπο κατάλληλο για συζήτηση και περισυλλογή. Η ομορφιά του τοπίου έκανε το μαθητή να φανταστεί εκεί κοντά την αρπαγή της κόρης του βασιλιά Ερεχθέα Ωρειθυίας από το βασιλιά των ανέμων, το Θράκα βασιλιά Βορέα, καθώς εκείνη έπαιζε και χόρευε με τις φίλες της (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά 1, 215- Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3, ] 15, 2· Νόννος, Διονυσιακά 39, 190). Προς τιμήν του Βορέα, όπως διηγείται ο Ηρόδοτος (7, 189), έστησαν οι Αθηναίοι βωμό κοντά στον Ιλισό μετά τη νίκη τους στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ..
Βωμός των Ιλισίδων ή Ιλισιάδων Μουσών : Αλλά και βωμός των Ιλισίδων ή Ιλισιάδων Μουσών υπήρχε δίπλα στον ποταμό, ίσως κοντά στην πηγή Καλλιρρόη.
Ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός : Κοντά στον ποταμό, στα βορειοδυτικά του σταδίου, αποκαλύφθηκε και ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός.
Ο ναός του Ιλισού : Λίγα μέτρα βορειοανατολικότερα της Αγίας Φωτεινής, στους πρόποδες του λόφου, όπου βρίσκεται σήμερα η συνοικία Μετς, ήταν χτισμένος ένας μικρός ιωνικός ναός τετράστυλος, αμφιπρόστυλος, που παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη. Ο ναός φαίνεται ότι χτίστηκε με σχέδια του Καλλικράτη γύρω στο 440 π.Χ. Τη μορφή του τη γνωρίζουμε από τα θαυμάσια σχέδια των Stuart και Revett. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ο ναός είχε μετατραπεί σε εκκλησία, η οποία καταστράφηκε τον 17ο αιώνα, για να χτιστεί στη θέση της άλλη μικρότερη, η «Παναγιά στην Πέτρα». Το 1778, με πρωτοβουλία του βοεβόδα των Αθηνών Χατζή Αλή Χασεκή, ο ναός καταστράφηκε εντελώς, εκτός από τη θεμελίωση του, προκειμένου το υλικό του να χρησιμοποιηθεί στην ανέγερση του νέου τείχους της πόλης για την αντιμετώπιση των Τουρκαλβανών. Τότε καταστράφηκε και η ρωμαϊκή μαρμάρινη τρίτοξη γέφυρα του ποταμού μπροστά στο Παναθηναϊκό στάδιο. Από τον ιωνικό ναό σώζεται σήμερα στη θέση του, στη διασταύρωση της οδού Αρδηττού με την οδό Δ. Κουτουλά, μόνο ένα τμήμα του πώρινου αναλημματικού του τοίχου. Σώζεται επίσης τμήμα της σίμης του (Πάνω από γείσο, συγκεντρώνει τα νερά της στέγης), δύο βάσεις κιόνων καθώς και μερικές πλάκες της ζωφόρου του, που βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, στα Staatliche Museum του Βερολίνου και στο Kunsthistorishes Museum της Βιέννης. Το θέμα της παράστασης της ζωφόρου παραμένει ακόμη άγνωστο. Σε μερικά κομμάτια της εικονίζονται ανδρικές μορφές, άλλες όρθιες, άλλες καθισμένες σε βράχο. Σε άλλα κομμάτια εικονίζονται σκηνές μάχης ή αρπαγής γυναικών. Ο Μobius υπέθεσε παλαιότερα ότι στη ζωφόρο θα αναπαριστανόταν κάποια σημαντική γιορτή που είχε σχέση με τον Ιλισό, όπου έπαιρναν μέρος άνδρες, γυναίκες και παιδιά, και στην οποία συμπεριλαμβανόταν στο τέλος και αρπαγή κοριτσιών. Ίσως αυτό να αποτελεί και μια παραλλαγή του γνωστού από τον Ηρόδοτο μύθου σχετικά με την επίθεση των γειτόνων Πελασγών εναντίον των κορασίδων των Αθηναίων, καθώς αυτές κουβαλούσαν νερό από την πηγή ή ενώ γιόρταζαν τα Μικρά Μυστήρια. Ο Κerenyi υποστήριξε ότι μπορεί να εικονίζεται ο γνωστός από τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3, 15, 8) μύθος του Υακίνθου και η θυσία των θυγατέρων του, των Παρθένων (Ανθηίδα, Αιγληίδα, Λυσία και Ορθία) πάνω στον τάφο του Κύκλωπα Γεραίστου.
Ο μικρός αυτός ναός ταυτίστηκε με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος (λατρευόταν ως Αγροτέρα ή Αγραία, θεά της άγρας,δηλαδή του κυνηγιού), που όπως μαθαίνουμε από τον Παυσανία υπήρχε στην τοποθεσία «'Αγρες» (περιοχή νότια του Ιλισού στις παρυφές του Αρδηττού), κοντά στη διάβαση του Ιλισού.
Ο ναός είχε ταυτιστεί παλαιότερα και με το γνωστό από τις πηγές «Μητρώο» των Αγρών, όπου τελούνταν τα Μικρά Μυστήρια. Μάλλον, όμως, το Μητρώο θα πρέπει να βρισκόταν πολύ πιο κοντά στον ποταμό, ίσως στη θέση όπου το 1962 βρέθηκε θεμέλιο από οκτώ πωρόλιθους (μερικά μέτρα βορειοανατολικότερα από την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής). Ο ναός του Ιλισσού αφιερώθηκε στην Παναγία και τον είπανε Παναγιά στην πέτρα.
Άλλα ιερά στον Ιλισό : Ο Παυσανίας αναφέρει ότι «και άλλων θεών Ιερόν είναι τον Ιλισόν».
Ιερό του Ηρακλέους Παγκράτη : πρόκειται μάλλον για τέμενος που κλεινόταν από περίβολο και περιελάμβανε εκτός του βωμού πολλά αναθήματα και τιμητικά ψηφίσματα. Η θέση του εντοπίζεται περίπου στη συμβολή των οδών Βασιλέως Γεωργίου Β΄και Βασιλέως Κωνσταντίνου στην περιοχή που ορίζεται μεταξύ των οδών Ρηγίλλης και Σπ.Μερκούρη. Το ιερό ήταν γνωστό και ως «Παγκράτιον» και έδωσε την ονομασία στη σύγχρονη γειτονική του συνοικία, το Παγκράτι.
Το ιερό της εν Κήποις Αφροδίτης : Νοτιότερα του Ολυμπιείου, στα ανατολικά ή νότια του Δελφινίου. Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα. Εκεί υπήρχε και άγαλμα του Αλκαμένη.
Το ιερό της Αφροδίτης Ουρανίας : Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα κοντά στό σπίτι του, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τους Κήπους. Εκεί υπήρχε άγαλμα τετράγωνου σχήματος της Αφροδίτης ουρανίας, όπως είναι και οι Ερμές.
Γυμνάσιο του Κυνοσάργους : στην απέναντι όχθη του ποταμού (περίπου στις αρχές της λεωφόρου Βουλιαγμένης, νοτιοδυτικά της εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής) υπήρχε ένα από τα αρχαιότερα γυμνάσια της πόλης το Κυνόσαργες, από το κύων αργός : λευκή σκύλα, από την άσπρη σκύλα που άρπαξε το ιερόθυτο από το βωμό προς τιμή του Ηρακλή και απέθεσε το αρπαγμένο σφάγιο στο σημείο που ονομάστηκε Κυνόσαργες.(τα άλλα δύο ήταν η Ακαδήμεια και το Λύκειο). Σ’αυτό φοιτούσαν νέοι που δεν είχαν και τους δύο γονείς τους γνήσιοι Αθηναίοι. Μέχρι εδώ, στο ηράκλειο του Κυνοσάργους, είχε φτάσει ο αθηναϊκός στρατός μετά τη μάχη του Μαραθώνα και τους διέκριναν οι Πέρσες από τα ανοιχτά του παλαιού Φαλήρου από όπου οι νοτιοανατολικοί του Ολυμπιείου λόφοι είναι ορατοί. Εκεί γυμναζόταν ο Θεμιστοκλής, γιατί η μητέρα του ήταν θρακικής ή καρικής καταγωγής. Εκεί δίδασκε ο φιλόσοφος Αντισθένης του οποίου η σχολή έγινε γνωστή ως «κυνική» από το όνομα του γυμνασίου. Πλησίον του Κυνοσάργους είχε ταφεί ο ρήτορας ΙσοκράτηςΓια να περνούν στις όχθες του ποταμού, υπήρχε στην αρχαιότητα διάβαση κοντά στην πηγή Καλλιρρόη. Ίσως ήταν η ίδια διάβαση που πέρασε και ο Παυσανίας πηγαίνονας στις Άγρες. Ανατολικά του Ολυμπιείου, κοντά στις σημερινές αθλητικές εγκαταστάσεις σώζονται τα ίχνη της περίφημης παλαιοχριστιανικής βασιλικής που χτίστηκε τον 5ο μ.Χ. αιώνα, κοντά στον τάφο του επισκόπου των Αθηνών Λεωνίδη, πάνω στη νησίδα που σχημάτιζε ο Ιλισός. Είναι η σημαντικότερη από τις γνωστές παλαιοχριστιανικές βασιλικές των Αθηνών. Ήταν αφιερωμένη στο μάρτυρα Λεωνίδη, που μαρτύρησε στην Κόρινθο με 7 διακόνισσες κατά τους διωγμούς του Δεκίου το 250 μ.Χ. Είναι τρίκλιτη με εγκάρσιο κλίτος που εξέχει στα πλάγια, νάρθηκα και πιθανώς αίθριο. Στην εξωτερική βόρεια πλευρά βρίσκεται υπλογεια νεκρική αίθουσα, το λεγόμενο Μαρτύριο του Λεωνίδη και των ακολούθων του.(Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο). Ο ναός της Αγ Φωτεινής κτίστηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ., πάνω σε ναό της Εκάτης, σε ρυθμό βασιλικής.Στη δεξιά όχθη του Ιλισσού, μπροστά σε μια από τις πύλες της πόλης, υπήρχε τύμβος του Κόδρου, τελευταίου βασιλιά της Αθήνας, στο μέρος όπου είχε σκοτωθεί.
Αρδηττός : Λόφος ύψους 133 μέτρων. Την ονομασία του την οφείλει στον ήρωα Αρδήττη, ο οποίος με τα κηρύγματά του κατόρθωσε να διαλύσει τις διχόνοιες των Αθηναίων και να τους κάνει να ομονοήσουν. Παλαιότερα ονομαζόταν Ελικών και ίσως λατρευόταν ο Ελικώνιος Ποσειδώνας. Εδώ έδιναν τον όρκο τους στο Δία, Ποσειδώνα και Δήμητρα οι 6000 Ηλιαστέ, οι δικαστές του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας. Πάνω από τη μαρμάρινη επένδυση του Σταδίου, δεξιά για τον εισερχόμενο, υπήρχε ναός αφιερωμένος στη θεά Τύχη, με χρυσελεφάντινο άγαλμά της, χτισμένος από τον Ηρώδη. Στη βόρεια πλευρά του Αρδηττού οι Αθηναίοι έθαψαν τον Ηρώδη, γιο του Αττικού από το Μαραθώνα. Έστησαν επιτύμβιο βωμό που διατηρεί τη φράση «Ήρωι τω Μαραθωνίω». Η επιγραφή έλεγε «Αττικού Ηρώδης Μαραθώνιος ου τάδε κείται τήδε τάφω πάντοθεν ευδόκιμος» Παναθηναϊκό στάδιο : Βρίσκεταιστις παρυφές του λόφου Αρδηττού (113 μ.). Το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι.π.Χ., λόγω των έργων εξωραϊσμού του πολιτικού-ρήτορα Λυκούργου, κατασκευάστηκε λόγω της καταλληλότητας του χώρου. Το 2ο αι.μ.Χ. ανακαινίστηκε με το πρόγραμμα του Ηρώδη του Αττικού. Είχε χωρητικότητα 50.000. Ακόμα στην πρόσοψη της εισόδου του σταδίου τη Αθήνας υπήρχε στοά προς το μέρος του Ιλισού. Λόγω του Παναθηναϊκού σταδίου ο Ηρώδης ανακαίνισε και τη γέφυρα του Ιλισού που οδηγούσε σ’ αυτό.Μερικά από τα ενδιαφέροντα ευρήματα που προέρχονται από την κοίτη του ποταμού σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, όπως μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Αμεινοδώρας του 4ου π.Χ. αιώνα, ανδρικός κορμός των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα, ο γνωστός ως «κούρος του Ιλισού», μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο του 3ου π.Χ. αιώνα με τον Δία, τον Ερμή, τον Ηρακλή και τον Αχελώο.
Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα : Στη δεξιά άκρη του αετώματος συναντάμε δύο μορφές που έχουν σχέση με το υγρό στοιχείο. Είναι ο Ιλισός, προσωποποίηση του ποταμού και η Καλλιρρόη, προσωποποίηση της πηγής. Με τον Ιλισό έχει ταυτιστεί και η γυμνή καθιστή νεαρή μορφή V γυμνού γονατιστού άνδρα στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, που βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Θαυμάζει κανείς την απόδοση της έντασης του μυώδους σώματος της μορφής. Το ιμάτιο είναι ορατό μόνο στο πίσω μέρος του κορμού. Είχε ίσως ανυψωμένο το δεξί του χέρι και θεωρείται ως ένα από τα αριστουργήματα της τέχνης του μνημείου. Η Καλλιρρόη ξαπλωμένη καλύπτει τη δεξιά γωνία του αετώματος. Δυστυχώς έχει καταστραφεί ολόκληρο το πάνω μέρος του σώματος. Η πηγή Καλλιρόη, ανακεκλιμένη πάνω σε βραχώδες έδαφος με τα πόδια προς τη νότια γωνία του αετώματος, υψωμένο το αριστερό της χέρι και το κεφάλι της στραμμένο προς το το γυμνό γονατισμένο άνδρα (Ιλισό) σαν να συζητούν. Σώζεται ο κορμός σπασμένος οριζόντια στο επάνω μέρος λόγω κομμού του μαρμάρου, έντονα αποκεκρουμένος και διαβρωμένος. Η πλούσια πτυχολογία του χιτώνα της μαρτυρεί τις μεγάλες ικανότητες του γλύπτη που τις δημιούργησε. Βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Ιστορικά : Ο Πλάτων αναφέρεται στον Ηριδανό και τον Ιλισό ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν, ο Ηριδανός από Βορρά και ο Ιλισός από τη Νότια και Ανατολική πλευρά. Από την αρχαιότητα είχαν γίνει έργα ύδρευσης (πηγή Καλλιρόη). Περίπου στα 510 π.Χ. γίνεται ένα γιγάντιο τεχνικό έργο, το «Πεισιστράτειο υδραγωγείο». Το υδραγωγείο βγαίνει από την πόλη, για να αναζητήσει τα νερά του Ιλισσού είτε στην επιφάνεια με την εικαζόμενη Εννεάκρουνο κρήνη είτε στις βορειοανατολικές πηγές του Ιλισσού. Κατά μία άποψη το Πεισιστράτειο υδραγωγείο υδρομάστευε την πηγή που βρισκόταν στις ΒΑ χαμηλές υπώρειες του Υμηττού (στάθμη εδάφους +130 μ.) στου Γουδή (κάπου στην οδό Αγ Λαύρας στο ύψος του Αγ Θωμά) δίπλα στην κοίτη του Ιλισσού και των πολλών παραποτάμων του εκεί. Απόσταση από την Ακρόπολη 3,5 χλμ. Κατ’άλλους το Πεισιστράτειο υδραγωγείο συνέχιζε , παρακολουθώντας την κοίτη του Ιλισσού μέχρι ψηλά στο Χολαργό, κάπου μεταξύ της Μονής του Αγ Ιωάννη του Θεολόγου, της συνέχειας της οδού Αναστάσεως προς τον Υμηττό (+225) και μέχρι κανά χιλιόμετρο νοτιοανατολικώς της πλατείας Παπαφλέσσα (Άνω Χολαργός). Απόσταση από Ακρόπολη 7,7 χλμ.Την περίοδο του Όθωνα πρώτη πράσινη επιφάνεια ήταν ο Βασιλικός κήπος. Ένα υδραγωγείο συγκέντρωνε νερά κατά μήκος του Ιλισού και κατέληγε στο χώρο του κήπου, όπου μέχρι σήμερα φέρνει 1200 κ.μ ημερησίως. Χρησιμοποιούσαν ακόμη και το Πεισιστράτειο υδραγωγείο, όταν ανακαλύφτηκε το 1860 από το Σμίτ. Τα φυτά ήρθαν ατμοπλοϊκώς από την Ιταλία και την Αίγυπτο. Είναι κυρίως υποτροπικά είδη και έκτοτε εμπλουτίζονται με είδη της ελληνικής βλάστησης. Το 1877 το Τμήμα Δασών του Υπουργείου Οικονομικών επιχείρησε και πέτυχε την πρώτη αναδάσωση του λόφου του Αρδηττού, γύρω από το Στάδιο με χαλέπιο πεύκη. Κοντά στο Ζάππειο λειτούργησε το πρώτο δασικό φυτώριο με νερό του Ιλισού.Στις αρχές του 20ου αιώνα ολόκληρη η περιοχή μεταξύ Ιλισού και Υμηττού είχε κηρυχθεί αναδασωτέα και είχε φυτευτεί. Στη δεκαετία του ’50 ολοκληρώθηκε η κάλυψη της κοίτης του ποταμού και τη θέση του ποταμού πήραν οι οδοί Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρόης. Το έργο είχε ξεκινήσει το 1939 και το θεμελίωσε ο Μεταξάς με τη χαρακτηριστική φράση : «Θάπτομεν τον Ιλισόν». Μοναδικό ορατό σημείο της αποξηραμένης κοίτης βρίσκεται νότια των Στύλων του Ολυμπίου Διός, όπου η εκκλησία της Αγ Φωτεινής. Μετά το 1946 όταν ο Ιλισσός είχε τρεχούμενο νερό, ακόμα και το καλοκαίρι διατηρούσε γεμάτες δυο μεγάλες νερολακούβες (στο ύψος της οδού Δαμασίππου στου Ζωγράφου), όπου τα παιδιά έκαναν μπάνιο, σαν τα παιδιά της αρχαίας Αθήνας που κολυμπούσαν στο «Βούθουλα» του Ιλισσού στην Καλλιρρόη.
Σύγχρονη κατάσταση-προβλήματα-λύσεις : Στον Ιλισό έρεαν ακαθαρσίες από ρίψη σκουπιδιών και ρύπανση των νερών. Τα νερά που λιμνάζουν στους λάκκους της κοίτης, αποτελούσαν εστίες, όχι μόνο δυσοσμίας, αλλά και εκτροφής κουνουπιών. Η κάλυψή του θεωρήθηκε εξυγίανση και εκσυγχρονισμός. Σήμερα ο Ιλισός υπάρχει, όμως αποξηραμένος. Η κοίτη του βρίσκεται κάτω από το κατάστρωμα των οδών Βασιλέως Κωνσταντίνου, Αρδηττού και Καλλιρρόης. Η εκβολή του Ιλισσού, αν και μετατοπίστηκε από τις επιχωματώσεις, εξακολουθεί να συναντά τη θάλασσα. Έχει συνταχθεί μια μελέτη-αναφορά (ΕΟΕ 1989 και ΕΟΕ 1992) στην οποία προτάθηκε η ίδρυση Φυσικού Πάρκου στο Δέλτα του Ιλισσού. Προτάθηκε επίσης η εγκατάσταση Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.
Εδώ σταμάτησε να ξεκουραστεί η θεά Δήμητρα, πηγαίνοντας στην Ελευσίνα. Εδώ έγινε η ερωτική προσπάθεια συνεύρεσης του Ήφαιστου και της θεάς Αθηνάς, αυτή η γη ''γέννησε'' τον Εριχθόνιο.Εδώ εγένοντο στις αρχές Ανθεστηριώνος (Φεβρουάριος) τα μικρά μυστήρια. Εδώ μυήθηκε ο Ηρακλής. Εδώ η πηγή της Καλλιρρόης.
Εδώ σκοτώθηκε ο βασιλιάς Κόδρος, Εδώ ο Δευκαλίων, ο μυθικός γενάρχης των Ελλήνων κατά τον Παυσανία, έκτισε τον πρώτο συνοικισμό μετά τον τελευταίο κατακλυσμό. Εδώ ο Δευκαλίων, με τη γυναίκα του την Πύρρα, έχτισαν το παλάτι τους και θεμελίωσαν τον πρώτον ναό το ''Ολυμπιείο'', που τον αφιέρωσαν στον πατέρα θεών τε και ανθρώπων, Εδώ η Πύρρα μεγάλωσε τα παιδιά τους, τον Έλληνα (πατέρα του Δώρου, του Ξούθου, και του Αίολου), και τον Αμφικτύωνα. Εδώ και ο τάφος του Δευκαλίωνα. (Παυσανίας Αττικά παραγ.19). Ο Δευκαλίων ήταν γιος του Προμηθέα και της Πανδώρας. Εδώ στην αρχή της οδού Αθ. Διάκου σε μια σπηλιά, που υπήρχε μέχρι τα μέσα του 1940, κατέληξαν και έφυγαν τα τελευταία νερά από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, που μας έχουν μάθει να τον λέμε του Νώε. Οι παλιές Αθηναίες έριχναν σιτάλευρο ζυμωμένο με μέλι , μέχρι που την έφραξαν, την σπηλιά, στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Στην σπηλιά εκείνη στεγαζόταν το σιδηρουργείο ''του Καλακώνα''. Και ίσως θα έπρεπε εδώ να σας υπενθυμίσω, ότι ενώ όλες οι φυλές στις παραδόσεις τους μιλούν για ένα κατακλυσμό, μια μεγάλη καταστροφή, μόνο η ελληνική παράδοση μιλάει για τρεις κατακλυσμούς, του Ώγυγη του Δάρδανου και του Δευκαλίωνα, αποδεικνύοντας την μεγάλη πορεία του Ελληνισμού στον χρόνο. Εδώ ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη. Εδώ ήταν Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, που οι Αθηναίοι της αφιέρωσαν την Νίκη τους επί των Περσών στον Μαραθώνα.
Τελειώνοντας θα σας πω, ότι από το κέντρο του σηκού του Ολυμπιείου διέρχεται ο κύκλος του Περικλέους . Ο κύκλος του Περικλέους έχει κέντρο την τομή των διαγωνίων του Παρθενώνα και διέρχεται επίσης από το Ηφαιστείο,( Θησείο) και του βήματος των ρητόρων στην Πνύκα.. (Η ακτίνα του κύκλου έχει σχέση με τον χρυσό αριθμό 1,62 και το δεκάκις χιλιοστό της ακτίνας της γης, ). Παρόλο που η περιοχή συνέχισε και στα νεώτερα χρόνια να αντιμετωπίζεται και από τους χριστιανούς ως ιδιαίτερη, καθαγιαζόμενη και με την εκκλησία της Αγ. Φωτεινής, οι ανιστόρητοι φορείς του ελληνικού κράτους στη δεκαετία του 50, μετέτρεψαν τον ποταμό Ιλισό σε υπόνομο.
Διαγόρας.
Ιλισσός: εργασία του 7ου Γυμνασίου Ζωγράφου
Γραφές της λέξης : Ἰλισσός
Εἰλισσός στον Παυσανία, Ἰλισός κατά Κόντον(Στράβων, Γεωγραφία 9, 1, 24- Παυσανίας 1, 19, 5· Πτολεμαίος Κλαύδιος, Γεωγραφική Υφήγησις 3, 15, 7 Νόννος, Διονυσιακά 47, 13 Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά). Ετυμολογία : Πελασγική προέλευση, προελληνική ρίζα (άγνωστη ετυμολογία) Παράγωγα ονόματα : Ιλισίδες ή Ιλισιάδες Ονόματα συνοικιών : Ιλίσσια : λέγεται σήμερα η περιοχή ανατολικά του παραπόταμου του Ιλισσού, του άλλοτε αποκαλούμενου Ηριδανού και από μερικές δεκαετίες, της λεγόμενης «Φάραγγος της Καισαριανής». Συνώνυμοι ποταμοί : Δεν αναφέρονται άλλοι ποταμοί με το ίδιο όνομα.
Τραγούδι : ΙΛΙΣΣΟΣ
(Στιχουργός: Γ. Εμιρζάς, Μουσική : Μ.Χατζηδάκις )
Πώς τον λέν’ πώς τον λέν’ τον ποταμό
Ιλισσό, Ιλισσό
να σου πώ το μικρό μου μυστικό
σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ
Τα μωρά φωνάζουν τη μαμά τους
μα εγώ είμαι έρμο κι ορφανό
τα πουλιά πετούν με τα φτερά τους
μα εγώ πετώ μέσ’ στο χορό- Ρεφραίν -
Κάθε κοπέλλα θέλει
να’ χει φίλο τον όμορφο Τέλη
και να βγαίνει μαζί του τα βράδυα
να’ χει χάδια να’ χει χάδια
Όμως καθένας γνωρίζει
πως ο Τέλης πολύ συνηθίζει
κάθε βράδυ κορίτσι ν’ αλλάζει
δε με νοιάζει δε με νοιάζει
-Ρεφραίν-
.......................................
Εκεί που άλλοτε κυλούσε ο Ιλισός
εκάθισα και έκλαψα,
μισός αιχμάλωτος, μισός ερωτευμένος
κι ανέβαινε στα χείλη μου ο αίνος.
Κάποια πατρίδα θα’φερα στο νου
ν’ανθίζει στα μετόχια τ’ουρανού,
με θάλασσες πιο μέσα κι ακρογιάλια
κι ολόφωτα τις νύχτες μανουάλια·
καλή πατρίδα, κι ήσουνα κι εσύ
χρισμένη και σε τύλιγαν κισσοί
και θερινά φεγγάρια· τον ψαλμό
τον ένιωσα σαν κόμπο στο λαιμό,
που λύθηκες στα χείλη μου και εχάθη
στις όχθες του Ιλισού, στου μπαρ τα βάθη
............................................
Αργά, καθώς ξημέρωνε,
κι ο αίνος ολόφυρτος ανέβαινε, πνιγμένος,
στην Καλλιρρόης, σαν παλιός διδάχος
εκάθισα και έκλαψα μονάχος.
(Διονύσης Καψάλης : «ΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ»)
Γεωγραφία : Χείμαρρος της Αττικής. Η κοίτη του Ιλισού ήταν πάντα έξω από τα τείχη της Αθήνας. Η ροή των νερών του είχε κατεύθυνση προς Δ. Πήγαζε από τη βορειοδυτική πλαγιά του Υμηττού, ένα σκέλος του από την περιοχή νότια του Χολαργού, κοντά στον σημερινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, και άλλο κοντά στην Καισαριανή. Κατόπιν συνέχιζε προς τα νοτιοδυτικά, περνώντας έξω από τα τείχη, στα νότια της πόλης. Στα ανατολικά λειτουργούσε ως βασικός συλλεκτήριος ποταμός του Βόρειου Υμηττού από του Παπάγου μέχρι το Παγκράτι. Στο μέσο περίπου της διαδρομής του (σχεδόν απέναντι από τον λόφο του Αρδηττού), χωριζόταν στα δύο σχηματίζοντας μιαν επίπεδη νησίδα. Αφού ενώνονταν και πάλι οι δύο κοίτες, συνέχιζε διασχίζοντας την περιοχή ανάμεσα στους λόφους των Μουσών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας και χυνόταν στον Κηφισό στο ύψος του Ταύρου, λίγο πριν τη θαλάσσια περιοχή του Νέου Φαλήρου, όπου εκβάλλουν τα νερά και των δύο ρευμάτων, αφού προηγουμένως δεχόταν τα νερά του Ηριδανού, που πήγαζε από τον Λυκαβηττό. Για τη φύση του παραλίσιου τοπίου σημαντική είναι η αρχή του πλατωνικού διαλόγου «Φαίδρος». Αναφέρει λοιπόν «αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον» στις όχθες του ποταμού, «χαριέντα και διαφανή» νερά, χορταριασμένες πλαγιές, αδιάκοπο άσμα τζιτζικιών, θρόισμα φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου, μεγάλη και σύσκια λυγαριά που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα και γενικότερα ειδυλλιακή όψη του τοπίου. Από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα τα νερά του ποταμού, τουλάχιστον το χειμώνα, ήταν άφθονα. Ο Στράβων αναφέρει ότι το χειμώνα πλημμύριζε παρασύροντας ακόμη και ρίζες δέντρων, ενώ το καλοκαίρι τα νερά του μειώνονταν σημαντικά. Από το 1948 και μετά η κοίτη του άρχισε σταδιακά να καλύπτεται και μικρό μόνο τμήμα της παραμένει ακάλυπτο. Πρώτο θύμα ο Ιλισός μπροστά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Σήμερα στην εκβολή του Ιλισού έχουν καταμετρηθεί από τους ορνιθολόγους 134 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία είναι σπάνια στην Αττική ή απειλούμενα. Τα περισσότερα είδη είναι μεταναστευτικά. Έχουν παρατηρηθεί πολλά χαραδριόμορφα, ποταμοσφυρίκτες, κορμοράνοι, αλκυόνες, χήνες ακόμη και αρπακτικά. Στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν καταγραφεί 250 είδη φυτών. Μεγάλο μέρος τους είχε διατηρηθεί μέχρι το 1971, χρονιά επιχωμάτωσης της περιοχής και επέκτασης της παραλίας προς τη θάλασσα. Σήμερα κυριαρχούν φυτικά είδη που χαρακτηρίζουν τα διαταραγμένα εδάφη, όπως μαργαρίτες και χαμομήλι. Επιβιώνουν ορισμένα είδη από το παρελθόν όπως αλόφυτα. Μυθολογία : Στην αρχαιότητα ο Ιλισός λατρευόταν ως θεότητα, όπως φαίνεται από δύο επιγραφές του 5ου π.Χ. αιώνα στο Επιγραφικό Μουσείο σχετικές με τα ιερά χρήματα και τους θησαυρούς των θεών, όπου αναφέρεται και ο ποταμός μεταξύ άλλων θεών και ηρώων. Ο φιλόσοφος Μάξιμος Τύριος (Φιλοσοφούμενα 2, 1) μας πληροφορεί ότι ο Ιλισός δεχόταν τιμές από τους Αθηναίους. Ο Ιλισός θα εικονιζόταν συνήθως, όπως και οι άλλοι ποτάμιοι θεοί, ως ταύρος με ανθρώπινο πρόσωπο ή κεφάλι ή ως νεαρός, που έφερε καμιά φορά κάποιο διακριτικό ή μικρά κέρατα. Τον Ιλισό πιστεύθηκε ότι παριστάνει η νεαρή γυμνόποδη μορφή με το ιμάτιο στο κέντρο του μαρμάρινου αναθηματικού ανάγλυφου της Ξενοκράτειας στο Εθνικό Μουσείο. Εδώ κοντά στα «μελίρρυτα ρείθρα» (Νόννος, Διονυσιακά 47, 265) του ποταμού, έγινε η αρπαγή της κόρης του βασιλιά Ερεχθέα Ωρειθυίας από το βασιλιά των ανέμων, το Θράκα βασιλιά Βορέα, καθώς εκείνη έπαιζε και χόρευε με τις φίλες της (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά 1, 215- Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3,] 15, 2· Νόννος, Διονυσιακά 39, 190). Με την Ωρείθυια ο Βορέας απέκτησε δίδυμους γιους τον Κάλαη και Ζήτη, που ήταν φτερωτοί και έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο Ηρόδοτος αναφέρει (7,189κ.ε.) ότι τον καιρό της επιδρομής του Ξέρξη, οι Αθηναίοι, που βρίσκονταν στη Χαλκίδα, πήραν χρησμό πως, αν ήθελαν να νικήσουν το στόλο των Περσών, έπρεπε να καλέσουν σε βοήθεια το γαμπρό τους. Γρήγορα κατάλαβαν πως το μαντείο εννοούσε το γαμπρό του Ερεχθέα, το Βορέα, και έκαμαν σ’αυτόν και στη γυναίκα του, την Ωρείθυια, θυσίες και προσευχές να τους βοηθήσουν και να καταστρέψουν τα καράβια των Περσών, όπως είχε γίνει πριν στο Άθω. Μετά την καταστροφή του περσικού στόλου στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ., οι Αθηναίοι τίμησαν το Βορέα με ένα βωμό που έστησαν στις όχθες του Ιλισσού, εκεί όπου είχε γίνει η αρπαγή της Ωρείθυιας. Πάντως, το θέμα της αρπαγής γυναικών συνδεόταν πολύ με την περιοχή του Ιλισού. Εκτός από τον μύθο της αρπαγής της Ωρειθυίας (σύμφωνα με μια εκδοχή την τοποθετούσε εδώ) στα Μικρά Μυστήρια λατρευόταν και η Περσεφόνη, που την είχε αρπάξει ο Πλούτων. Ο τελετουργικός καθαρμός των μυστών στα άφθονα ανοιξιάτικα νερά του Ιλισού γινόταν το μήνα Ανθεστηριώνα (β΄15θ/ρο Φεβρουαρίου-α΄15θ/ρο Μαρτίου) στα «εν Άγραις μυστήρια». Στις όχθες του υπήρχαν κατά την αρχαιότητα διάφοροι βωμοί και ιερά και κάθε χρόνο τελούνταν εδώ τα Μικρά Ελευσίνια. Οι μυούμενοι θυσίαζαν δέλφακα (χοιρίδιο) και με τα νερά του ποταμού (Ιλισός) καθαρίζονταν τα μιάσματα με τη βοήθεια ειδικού ιερέα που λεγόταν Υδρανός. Ακολουθούσε μέγας όρκος τους μπροστά στον όσιο Ευμολπίδη Ιεροφάντη της Ελευσινίας Δήμητρος και κατήχηση τους από τον τελευταίο, αναγκαία για την προπαρασκευή των μυστών για τα μετά από πέντε ενιαυτούς λεγόμενα Μεγάλα Ελευσίνια (Εποπτεία). Στο τέλος οι μυούμενοι ενθρονίζονταν και οι ιερείς χόρευαν τελετουργικά γύρω από αυτούς ως σημείο αποδοχής στον κύκλο της πρώτης μύησης. (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Στις όχθες του Ιλισσού ζούσε ο αττικός ήρωας Φύταλος, ο οποίος φιλοξένησε τη Δήμητρα τον καιρό που αναζητούσε την κόρη της και που τον αντάμειψε δίνοντάς του φυτά συκιάς. Και η θεά που κυριαρχούσε στην περιοχή, η Αγροτέρα Άρτεμις, η θεά του κυνηγιού, θα μπορούσε να συνδεθεί με το θέμα της αρπαγής. Η Αγροτέρα ή Αγραία Άρτεμις κυνήγησε πρώτα σε αυτό το όμορφο προάστιο της Αθήνας, όταν ήλθε από τη Δήλο. Το νερό της πηγής συνδέθηκε με πολλές συνήθειες και τελετουργίες των Αθηναίων. Στη δυτική όχθη του Ιλισού, κοντά στην πηγή, θα βρισκόταν και η Εννεάκρουνος των Πεισιστρατίδων, από όπου έπαιρναν το νερό για το λουτρό της νύφης πριν από τον γάμο. Πλησίον της πηγής Καλλιρρόης η Αθηνά έλαβε το καθαρτήριο λουτρό της προς εξαγνισμόν από την ανόσια πράξη του προστατευόμενου της, του Τυδέα. (Στην εκστρατεία «Επτά επί Θήβας» ο τραυματισμένος Τυδέας έσπασε το κεφάλι του εχθρού του, του Μελάνιππου, και άρχισε να του ρουφάει το μυαλό). Εκεί ήρθε ο Ήφαιστος φέρνοντας μαζί του μια πανέμορφη πανοπλία, δώρο του Δία, επιτέθηκε στη θεά, η οποία έτρεξε να τον αποφύγει, ακολουθώντας την όχθη του ποταμού και στη συνέχεια ανήλθε στον πρώτο λόφο.
Μνημεία : Στην αρχαιότητα η διάβαση προς αυτή την περιοχή γινόταν μέσω δρόμου που ξεκινούσε από την οδό των Τριπόδων, ανατολικά της Ακρόπολης, και αντιστοιχεί περίπου στη σύγχρονη οδό Λυσικράτους.Στο βραχίονα του Θεμιστόκλειου τείχους που συνδεόταν με το νότιο τοίχο του περιβόλου του Ολυμπιείου, έχουν εντοπιστεί τα κατάλοιπα μιας πύλης. Ίσως είναι οι «Διόμειαι πύλαι» που οδηγούσαν στον Ιλισό και στα ιερά που είχαν ιδρυθεί κοντά στις όχθες του.
Ιερό του Ολυμπίου Διός : Δέσποζε σε αυτή την περιοχή. Ιδρυτής του ιερού θεωρούνταν ο Δευκαλίωνας, ο μόνος άνθρωπος που επέζησε, μαζί με τη γυναίκα του την Πύρρα, μετά το μεγάλο κατακλυσμό. Ο Δευκαλίων αποφάσισε να ιδρύσει ιερό στο Δία και να κάνει θυσία στη θέση όπου τα νερά του κατακλυσμού είχαν τραβηχτεί προς τον Ιλισό.Την εποχή των Πεισιστρατιδών, τον 6ο αι.π.Χ., έγινε προσπάθεια κατασκευής μεγάλου ναού. Οι πολιτειακές μεταβολές και η επικράτηση του δημοκρατικού καθεστώτος οδήγησαν στην εγκατάλειψη των εργασιών οικοδόμησής του, επειδή το έργο είχε συνδεθεί με τους τυράννους. Το 2ο αι.π.Χ. ξεκίνησε η δεύτερη προσπάθεια οικοδόμησης του ναού του Ολυμπίου Διός με χρηματοδότηση του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς, η οποία δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί λόγω θανάτου του βασιλιά. Το 2ο αι.μ.Χ. με τη χρηματοδότηση του αυτοκράτορα Αδριανού αποπερατώθηκε ο ναός του Δία.
Τέμενος της Ολυμπίας Γης : Βρισκόταν στη νότια πλευρά του Ολυμπιείου. Μπροστά από το τέμενος βρισκόταν ένα χάσμα από όπου πίστευαν πως έφυγαν τα νερά του κατακλυσμού τον καιρό του Δευκαλίωνος. Πίστευαν πως το χάσμα ήταν ο τάφος του Δευκαλίωνος, γι’αυτό έκαναν αναίμακτες προσφορές στη μνήμη του και έρριχναν στο άνοιγμα της γης αλεύρι σιταρένιο ζυμωμένο με μέλι. Πάνω σε ένα ανδριάντα υπήρχε ανδριάντας του ρήτορα Ισοκράτη.
Κρόνιον : Περίπου 55 μ. νοτιότερα της νότιας πλευράς του περιβόλου του Ολυμπιείου, πολύ κοντά στο τέμενος της Γης βρισκόταν ο ναός του Κρόνου και της Ρέας. Λατρεύτηκαν σε ένα μικρό δωρικό ναό των ρωμαϊκών χρόνων. Υπήρχε και ένας βωμός και ένα χάλκινο άγαλμα του Δία
Αμαζονίς στήλη : Στον ίδιο χώρο ήταν τοποθετημένη ή Αμαζονίς στήλη προς τιμήν της Αμαζόνας Αντιόπης, την οποία αγάπησε ο Θησέας και απέκτησε μαζί της τον Ιππόλυτο. Η Αντιόπη είχε σκοτωθεί πολεμώντας στο πλευρό του Θησέα.
Ιερόν του Πυθίου Απόλλωνος : Βρισκόταν περίπου 200 μ. νοτιότερα της νοτιοδυτικής γωνίας του περιβόλου του Ολυμπιείου. Ήταν κτισμένο από τον Πεισίστρατο το νεότερο, γιο του τυράννου Ιππία.
Ιερό του Δελφινίου Απόλλωνα : Ανατολικότερα του Πυθίου. Με το προσωνύμιο Δελφίνιος θεωρείται προστάτης των μακρινών θαλασσινών ταξιδιών. Εδώ προσευχήθηκε ο Θησέας πριν αναχωρήσει για την Κρήτη, επικεφαλής των 14 νεαρών παιδιών της Αθήνας, που προορίζονταν για θύματα του Μινώταυρου. Ο θεός είχε συμβουλεύσει το Θησέα να ζητήσει τη βοήθεια της Αφροδίτης, η οποία ως «πελαγία» ήταν προστάτρια της ναυσιπλοΐας. Στο μυκηναϊκό οικισμό που ήταν αμέσως πάνω απότην Καλλιρρόη πίστευαν οι αρχαίοι πως είχε την κατοικία του ο Αιγέας. Εδώ ήταν και ο περιφραγμένος χώρος του «επί Δελφινίω» δικαστηρίου, όπου και ο Θησέας κρίθηκε για το φόνο του Πάλλαντα και των γιων του, όπως λέει ο Παυσανίας.
Πανελλήνιον : Κοντά στην κοίτη του Ιλισσού. Ήταν ένας μεγάλος ναός των ρωμαϊκών χρόνων. Λατρευόταν ο Πανελλήνιος Ζευς με τη σύζυγό του την Ήρα. Στα ρωμαϊκά χρόνια θεοποιείται ο αυτοκράτορας Αδριανός και συλλατρεύεται ως Πανελλήνιος και σύνναος του Δία, ενώ η γυναίκα του Σαβίνα αντιπαραβάλλεται με την Ήρα.
Εννεάκρουνος : Από την ονομαστή πηγή Καλλιρρόη, γνωστή από τις φιλολογικές πηγές (Θουκυδίδης 2, 15, 5), που βρισκόταν στην κοίτη του Ιλισού, στα νοτιοανατολικά του Ολυμπιείου και βορειοδυτικά της μικρής εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής, ανάβλυζε μέχρι το 1962 ακόμη πολύ νερό. Οι Αθηναίες έπαιρναν νερό στη γιορτή Αϊ-Γιάννη του Κλύδωνα. Η πηγή φημιζόταν για τη δροσιά των νερών της. Από το ρήτορα Ισοκράτη μαθαίνουμε ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τα νερά της, για να ψύξουν το κρασί τους. Το νερό της πηγής συνδέθηκε με πολλές συνήθειες και τελετουργίες των Αθηναίων. Στα χρόνια του Πεισίστρατου έγινε η επιβλητική διαμόρφωση της Καλλιρρόης, που στολίστηκε με εννέα κρήνες και απέκτησε σχήμα λεοντοκεφαλής, όπως οι υδροροές των αρχαίων κτιρίων. Στη δυτική όχθη του Ιλισού, από την Εννεάκρουνο των Πεισιστρατιδών, έπαιρναν το νερό για το λουτρό της νύφης πριν από τον γάμο (Ηρόδοτος 6, 137- Θουκυδίδης 2, 15, 5).
Στο σημείο που η Καλλιρρόη έριχνε τα νερά της και διαμόρφωνε μια φυσική στέρνα, το «Βούθουλα», τα παιδιά της περιοχής έκαναν το λουτρό τους. Οι βυρσοδέψες επίσης επιδίωκαν να μουσκεύουν τα δέρματα τους στα πλούσια νερά του ποταμού. Νόμοι ιεροί όμως απαγόρευαν σε αυτούς να εγκαθίστανται κοντά στον ποταμό και να απλώνεται έτσι η δυσοσμία από τα δέρματα σε όλο τον ιερό αυτό τόπο. Στα «πλούσια» και «διαφανή» νερά του Ιλισού γίνονταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα και οι τελετουργικοί καθαρμοί κατά τα Μικρά ή εν Άγραις Μυστήρια, που αποτελούσαν την προετοιμασία για τα Μεγάλα Μυστήρια της Ελευσίνας (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Απέναντι υπήρχε και άλλη πηγ
Βωμός Βορέα : Στον πλατωνικό διάλογο «Φαίδρος» (229-230) περιγράφεται το ειδυλλιακό τοπίο του Ιλισού. Ο Σωκράτης και ο Φαίδρος, που συναντήθηκαν έξω από το τείχος της πόλης, διέσχισαν ξυπόλυτοι τα «χαρίεντα, καθαρά και διαφανή» νερά του ποταμού, για να περάσουν στην απέναντι όχθη του, τόπο κατάλληλο για συζήτηση και περισυλλογή. Η ομορφιά του τοπίου έκανε το μαθητή να φανταστεί εκεί κοντά την αρπαγή της κόρης του βασιλιά Ερεχθέα Ωρειθυίας από το βασιλιά των ανέμων, το Θράκα βασιλιά Βορέα, καθώς εκείνη έπαιζε και χόρευε με τις φίλες της (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά 1, 215- Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3, ] 15, 2· Νόννος, Διονυσιακά 39, 190). Προς τιμήν του Βορέα, όπως διηγείται ο Ηρόδοτος (7, 189), έστησαν οι Αθηναίοι βωμό κοντά στον Ιλισό μετά τη νίκη τους στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ..
Βωμός των Ιλισίδων ή Ιλισιάδων Μουσών : Αλλά και βωμός των Ιλισίδων ή Ιλισιάδων Μουσών υπήρχε δίπλα στον ποταμό, ίσως κοντά στην πηγή Καλλιρρόη.
Ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός : Κοντά στον ποταμό, στα βορειοδυτικά του σταδίου, αποκαλύφθηκε και ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός.
Ο ναός του Ιλισού : Λίγα μέτρα βορειοανατολικότερα της Αγίας Φωτεινής, στους πρόποδες του λόφου, όπου βρίσκεται σήμερα η συνοικία Μετς, ήταν χτισμένος ένας μικρός ιωνικός ναός τετράστυλος, αμφιπρόστυλος, που παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη. Ο ναός φαίνεται ότι χτίστηκε με σχέδια του Καλλικράτη γύρω στο 440 π.Χ. Τη μορφή του τη γνωρίζουμε από τα θαυμάσια σχέδια των Stuart και Revett. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ο ναός είχε μετατραπεί σε εκκλησία, η οποία καταστράφηκε τον 17ο αιώνα, για να χτιστεί στη θέση της άλλη μικρότερη, η «Παναγιά στην Πέτρα». Το 1778, με πρωτοβουλία του βοεβόδα των Αθηνών Χατζή Αλή Χασεκή, ο ναός καταστράφηκε εντελώς, εκτός από τη θεμελίωση του, προκειμένου το υλικό του να χρησιμοποιηθεί στην ανέγερση του νέου τείχους της πόλης για την αντιμετώπιση των Τουρκαλβανών. Τότε καταστράφηκε και η ρωμαϊκή μαρμάρινη τρίτοξη γέφυρα του ποταμού μπροστά στο Παναθηναϊκό στάδιο. Από τον ιωνικό ναό σώζεται σήμερα στη θέση του, στη διασταύρωση της οδού Αρδηττού με την οδό Δ. Κουτουλά, μόνο ένα τμήμα του πώρινου αναλημματικού του τοίχου. Σώζεται επίσης τμήμα της σίμης του (Πάνω από γείσο, συγκεντρώνει τα νερά της στέγης), δύο βάσεις κιόνων καθώς και μερικές πλάκες της ζωφόρου του, που βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, στα Staatliche Museum του Βερολίνου και στο Kunsthistorishes Museum της Βιέννης. Το θέμα της παράστασης της ζωφόρου παραμένει ακόμη άγνωστο. Σε μερικά κομμάτια της εικονίζονται ανδρικές μορφές, άλλες όρθιες, άλλες καθισμένες σε βράχο. Σε άλλα κομμάτια εικονίζονται σκηνές μάχης ή αρπαγής γυναικών. Ο Μobius υπέθεσε παλαιότερα ότι στη ζωφόρο θα αναπαριστανόταν κάποια σημαντική γιορτή που είχε σχέση με τον Ιλισό, όπου έπαιρναν μέρος άνδρες, γυναίκες και παιδιά, και στην οποία συμπεριλαμβανόταν στο τέλος και αρπαγή κοριτσιών. Ίσως αυτό να αποτελεί και μια παραλλαγή του γνωστού από τον Ηρόδοτο μύθου σχετικά με την επίθεση των γειτόνων Πελασγών εναντίον των κορασίδων των Αθηναίων, καθώς αυτές κουβαλούσαν νερό από την πηγή ή ενώ γιόρταζαν τα Μικρά Μυστήρια. Ο Κerenyi υποστήριξε ότι μπορεί να εικονίζεται ο γνωστός από τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3, 15, 8) μύθος του Υακίνθου και η θυσία των θυγατέρων του, των Παρθένων (Ανθηίδα, Αιγληίδα, Λυσία και Ορθία) πάνω στον τάφο του Κύκλωπα Γεραίστου.
Ο μικρός αυτός ναός ταυτίστηκε με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος (λατρευόταν ως Αγροτέρα ή Αγραία, θεά της άγρας,δηλαδή του κυνηγιού), που όπως μαθαίνουμε από τον Παυσανία υπήρχε στην τοποθεσία «'Αγρες» (περιοχή νότια του Ιλισού στις παρυφές του Αρδηττού), κοντά στη διάβαση του Ιλισού.
Ο ναός είχε ταυτιστεί παλαιότερα και με το γνωστό από τις πηγές «Μητρώο» των Αγρών, όπου τελούνταν τα Μικρά Μυστήρια. Μάλλον, όμως, το Μητρώο θα πρέπει να βρισκόταν πολύ πιο κοντά στον ποταμό, ίσως στη θέση όπου το 1962 βρέθηκε θεμέλιο από οκτώ πωρόλιθους (μερικά μέτρα βορειοανατολικότερα από την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής). Ο ναός του Ιλισσού αφιερώθηκε στην Παναγία και τον είπανε Παναγιά στην πέτρα.
Άλλα ιερά στον Ιλισό : Ο Παυσανίας αναφέρει ότι «και άλλων θεών Ιερόν είναι τον Ιλισόν».
Ιερό του Ηρακλέους Παγκράτη : πρόκειται μάλλον για τέμενος που κλεινόταν από περίβολο και περιελάμβανε εκτός του βωμού πολλά αναθήματα και τιμητικά ψηφίσματα. Η θέση του εντοπίζεται περίπου στη συμβολή των οδών Βασιλέως Γεωργίου Β΄και Βασιλέως Κωνσταντίνου στην περιοχή που ορίζεται μεταξύ των οδών Ρηγίλλης και Σπ.Μερκούρη. Το ιερό ήταν γνωστό και ως «Παγκράτιον» και έδωσε την ονομασία στη σύγχρονη γειτονική του συνοικία, το Παγκράτι.
Το ιερό της εν Κήποις Αφροδίτης : Νοτιότερα του Ολυμπιείου, στα ανατολικά ή νότια του Δελφινίου. Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα. Εκεί υπήρχε και άγαλμα του Αλκαμένη.
Το ιερό της Αφροδίτης Ουρανίας : Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα κοντά στό σπίτι του, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τους Κήπους. Εκεί υπήρχε άγαλμα τετράγωνου σχήματος της Αφροδίτης ουρανίας, όπως είναι και οι Ερμές.
Γυμνάσιο του Κυνοσάργους : στην απέναντι όχθη του ποταμού (περίπου στις αρχές της λεωφόρου Βουλιαγμένης, νοτιοδυτικά της εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής) υπήρχε ένα από τα αρχαιότερα γυμνάσια της πόλης το Κυνόσαργες, από το κύων αργός : λευκή σκύλα, από την άσπρη σκύλα που άρπαξε το ιερόθυτο από το βωμό προς τιμή του Ηρακλή και απέθεσε το αρπαγμένο σφάγιο στο σημείο που ονομάστηκε Κυνόσαργες.(τα άλλα δύο ήταν η Ακαδήμεια και το Λύκειο). Σ’αυτό φοιτούσαν νέοι που δεν είχαν και τους δύο γονείς τους γνήσιοι Αθηναίοι. Μέχρι εδώ, στο ηράκλειο του Κυνοσάργους, είχε φτάσει ο αθηναϊκός στρατός μετά τη μάχη του Μαραθώνα και τους διέκριναν οι Πέρσες από τα ανοιχτά του παλαιού Φαλήρου από όπου οι νοτιοανατολικοί του Ολυμπιείου λόφοι είναι ορατοί. Εκεί γυμναζόταν ο Θεμιστοκλής, γιατί η μητέρα του ήταν θρακικής ή καρικής καταγωγής. Εκεί δίδασκε ο φιλόσοφος Αντισθένης του οποίου η σχολή έγινε γνωστή ως «κυνική» από το όνομα του γυμνασίου. Πλησίον του Κυνοσάργους είχε ταφεί ο ρήτορας ΙσοκράτηςΓια να περνούν στις όχθες του ποταμού, υπήρχε στην αρχαιότητα διάβαση κοντά στην πηγή Καλλιρρόη. Ίσως ήταν η ίδια διάβαση που πέρασε και ο Παυσανίας πηγαίνονας στις Άγρες. Ανατολικά του Ολυμπιείου, κοντά στις σημερινές αθλητικές εγκαταστάσεις σώζονται τα ίχνη της περίφημης παλαιοχριστιανικής βασιλικής που χτίστηκε τον 5ο μ.Χ. αιώνα, κοντά στον τάφο του επισκόπου των Αθηνών Λεωνίδη, πάνω στη νησίδα που σχημάτιζε ο Ιλισός. Είναι η σημαντικότερη από τις γνωστές παλαιοχριστιανικές βασιλικές των Αθηνών. Ήταν αφιερωμένη στο μάρτυρα Λεωνίδη, που μαρτύρησε στην Κόρινθο με 7 διακόνισσες κατά τους διωγμούς του Δεκίου το 250 μ.Χ. Είναι τρίκλιτη με εγκάρσιο κλίτος που εξέχει στα πλάγια, νάρθηκα και πιθανώς αίθριο. Στην εξωτερική βόρεια πλευρά βρίσκεται υπλογεια νεκρική αίθουσα, το λεγόμενο Μαρτύριο του Λεωνίδη και των ακολούθων του.(Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο). Ο ναός της Αγ Φωτεινής κτίστηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ., πάνω σε ναό της Εκάτης, σε ρυθμό βασιλικής.Στη δεξιά όχθη του Ιλισσού, μπροστά σε μια από τις πύλες της πόλης, υπήρχε τύμβος του Κόδρου, τελευταίου βασιλιά της Αθήνας, στο μέρος όπου είχε σκοτωθεί.
Αρδηττός : Λόφος ύψους 133 μέτρων. Την ονομασία του την οφείλει στον ήρωα Αρδήττη, ο οποίος με τα κηρύγματά του κατόρθωσε να διαλύσει τις διχόνοιες των Αθηναίων και να τους κάνει να ομονοήσουν. Παλαιότερα ονομαζόταν Ελικών και ίσως λατρευόταν ο Ελικώνιος Ποσειδώνας. Εδώ έδιναν τον όρκο τους στο Δία, Ποσειδώνα και Δήμητρα οι 6000 Ηλιαστέ, οι δικαστές του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας. Πάνω από τη μαρμάρινη επένδυση του Σταδίου, δεξιά για τον εισερχόμενο, υπήρχε ναός αφιερωμένος στη θεά Τύχη, με χρυσελεφάντινο άγαλμά της, χτισμένος από τον Ηρώδη. Στη βόρεια πλευρά του Αρδηττού οι Αθηναίοι έθαψαν τον Ηρώδη, γιο του Αττικού από το Μαραθώνα. Έστησαν επιτύμβιο βωμό που διατηρεί τη φράση «Ήρωι τω Μαραθωνίω». Η επιγραφή έλεγε «Αττικού Ηρώδης Μαραθώνιος ου τάδε κείται τήδε τάφω πάντοθεν ευδόκιμος» Παναθηναϊκό στάδιο : Βρίσκεταιστις παρυφές του λόφου Αρδηττού (113 μ.). Το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι.π.Χ., λόγω των έργων εξωραϊσμού του πολιτικού-ρήτορα Λυκούργου, κατασκευάστηκε λόγω της καταλληλότητας του χώρου. Το 2ο αι.μ.Χ. ανακαινίστηκε με το πρόγραμμα του Ηρώδη του Αττικού. Είχε χωρητικότητα 50.000. Ακόμα στην πρόσοψη της εισόδου του σταδίου τη Αθήνας υπήρχε στοά προς το μέρος του Ιλισού. Λόγω του Παναθηναϊκού σταδίου ο Ηρώδης ανακαίνισε και τη γέφυρα του Ιλισού που οδηγούσε σ’ αυτό.Μερικά από τα ενδιαφέροντα ευρήματα που προέρχονται από την κοίτη του ποταμού σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, όπως μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Αμεινοδώρας του 4ου π.Χ. αιώνα, ανδρικός κορμός των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα, ο γνωστός ως «κούρος του Ιλισού», μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο του 3ου π.Χ. αιώνα με τον Δία, τον Ερμή, τον Ηρακλή και τον Αχελώο.
Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα : Στη δεξιά άκρη του αετώματος συναντάμε δύο μορφές που έχουν σχέση με το υγρό στοιχείο. Είναι ο Ιλισός, προσωποποίηση του ποταμού και η Καλλιρρόη, προσωποποίηση της πηγής. Με τον Ιλισό έχει ταυτιστεί και η γυμνή καθιστή νεαρή μορφή V γυμνού γονατιστού άνδρα στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, που βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Θαυμάζει κανείς την απόδοση της έντασης του μυώδους σώματος της μορφής. Το ιμάτιο είναι ορατό μόνο στο πίσω μέρος του κορμού. Είχε ίσως ανυψωμένο το δεξί του χέρι και θεωρείται ως ένα από τα αριστουργήματα της τέχνης του μνημείου. Η Καλλιρρόη ξαπλωμένη καλύπτει τη δεξιά γωνία του αετώματος. Δυστυχώς έχει καταστραφεί ολόκληρο το πάνω μέρος του σώματος. Η πηγή Καλλιρόη, ανακεκλιμένη πάνω σε βραχώδες έδαφος με τα πόδια προς τη νότια γωνία του αετώματος, υψωμένο το αριστερό της χέρι και το κεφάλι της στραμμένο προς το το γυμνό γονατισμένο άνδρα (Ιλισό) σαν να συζητούν. Σώζεται ο κορμός σπασμένος οριζόντια στο επάνω μέρος λόγω κομμού του μαρμάρου, έντονα αποκεκρουμένος και διαβρωμένος. Η πλούσια πτυχολογία του χιτώνα της μαρτυρεί τις μεγάλες ικανότητες του γλύπτη που τις δημιούργησε. Βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Ιστορικά : Ο Πλάτων αναφέρεται στον Ηριδανό και τον Ιλισό ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν, ο Ηριδανός από Βορρά και ο Ιλισός από τη Νότια και Ανατολική πλευρά. Από την αρχαιότητα είχαν γίνει έργα ύδρευσης (πηγή Καλλιρόη). Περίπου στα 510 π.Χ. γίνεται ένα γιγάντιο τεχνικό έργο, το «Πεισιστράτειο υδραγωγείο». Το υδραγωγείο βγαίνει από την πόλη, για να αναζητήσει τα νερά του Ιλισσού είτε στην επιφάνεια με την εικαζόμενη Εννεάκρουνο κρήνη είτε στις βορειοανατολικές πηγές του Ιλισσού. Κατά μία άποψη το Πεισιστράτειο υδραγωγείο υδρομάστευε την πηγή που βρισκόταν στις ΒΑ χαμηλές υπώρειες του Υμηττού (στάθμη εδάφους +130 μ.) στου Γουδή (κάπου στην οδό Αγ Λαύρας στο ύψος του Αγ Θωμά) δίπλα στην κοίτη του Ιλισσού και των πολλών παραποτάμων του εκεί. Απόσταση από την Ακρόπολη 3,5 χλμ. Κατ’άλλους το Πεισιστράτειο υδραγωγείο συνέχιζε , παρακολουθώντας την κοίτη του Ιλισσού μέχρι ψηλά στο Χολαργό, κάπου μεταξύ της Μονής του Αγ Ιωάννη του Θεολόγου, της συνέχειας της οδού Αναστάσεως προς τον Υμηττό (+225) και μέχρι κανά χιλιόμετρο νοτιοανατολικώς της πλατείας Παπαφλέσσα (Άνω Χολαργός). Απόσταση από Ακρόπολη 7,7 χλμ.Την περίοδο του Όθωνα πρώτη πράσινη επιφάνεια ήταν ο Βασιλικός κήπος. Ένα υδραγωγείο συγκέντρωνε νερά κατά μήκος του Ιλισού και κατέληγε στο χώρο του κήπου, όπου μέχρι σήμερα φέρνει 1200 κ.μ ημερησίως. Χρησιμοποιούσαν ακόμη και το Πεισιστράτειο υδραγωγείο, όταν ανακαλύφτηκε το 1860 από το Σμίτ. Τα φυτά ήρθαν ατμοπλοϊκώς από την Ιταλία και την Αίγυπτο. Είναι κυρίως υποτροπικά είδη και έκτοτε εμπλουτίζονται με είδη της ελληνικής βλάστησης. Το 1877 το Τμήμα Δασών του Υπουργείου Οικονομικών επιχείρησε και πέτυχε την πρώτη αναδάσωση του λόφου του Αρδηττού, γύρω από το Στάδιο με χαλέπιο πεύκη. Κοντά στο Ζάππειο λειτούργησε το πρώτο δασικό φυτώριο με νερό του Ιλισού.Στις αρχές του 20ου αιώνα ολόκληρη η περιοχή μεταξύ Ιλισού και Υμηττού είχε κηρυχθεί αναδασωτέα και είχε φυτευτεί. Στη δεκαετία του ’50 ολοκληρώθηκε η κάλυψη της κοίτης του ποταμού και τη θέση του ποταμού πήραν οι οδοί Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρόης. Το έργο είχε ξεκινήσει το 1939 και το θεμελίωσε ο Μεταξάς με τη χαρακτηριστική φράση : «Θάπτομεν τον Ιλισόν». Μοναδικό ορατό σημείο της αποξηραμένης κοίτης βρίσκεται νότια των Στύλων του Ολυμπίου Διός, όπου η εκκλησία της Αγ Φωτεινής. Μετά το 1946 όταν ο Ιλισσός είχε τρεχούμενο νερό, ακόμα και το καλοκαίρι διατηρούσε γεμάτες δυο μεγάλες νερολακούβες (στο ύψος της οδού Δαμασίππου στου Ζωγράφου), όπου τα παιδιά έκαναν μπάνιο, σαν τα παιδιά της αρχαίας Αθήνας που κολυμπούσαν στο «Βούθουλα» του Ιλισσού στην Καλλιρρόη.
Σύγχρονη κατάσταση-προβλήματα-λύσεις : Στον Ιλισό έρεαν ακαθαρσίες από ρίψη σκουπιδιών και ρύπανση των νερών. Τα νερά που λιμνάζουν στους λάκκους της κοίτης, αποτελούσαν εστίες, όχι μόνο δυσοσμίας, αλλά και εκτροφής κουνουπιών. Η κάλυψή του θεωρήθηκε εξυγίανση και εκσυγχρονισμός. Σήμερα ο Ιλισός υπάρχει, όμως αποξηραμένος. Η κοίτη του βρίσκεται κάτω από το κατάστρωμα των οδών Βασιλέως Κωνσταντίνου, Αρδηττού και Καλλιρρόης. Η εκβολή του Ιλισσού, αν και μετατοπίστηκε από τις επιχωματώσεις, εξακολουθεί να συναντά τη θάλασσα. Έχει συνταχθεί μια μελέτη-αναφορά (ΕΟΕ 1989 και ΕΟΕ 1992) στην οποία προτάθηκε η ίδρυση Φυσικού Πάρκου στο Δέλτα του Ιλισσού. Προτάθηκε επίσης η εγκατάσταση Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.
Στάδιον - Άγρα - Ιλισσός - ΙλιαίαΙ. Ριβουάρ καθηγητού Πανεπιστημίου […] Το πρωταρχικό Στάδιο, στα παλιά τα χρόνια, είχε σχήμα παραλληλόγραμμο, στο ημικύκλιο βρισκόταν η Σφενδόνη και στην αντίκρυ πλευρά, διάφορα ονόματα "Γραμμή, άφεσις, σπληγξ (τεντωμένο σχοινί εμπρός στης αφετηρία των δρομέων) και βάλβες". Στη Σφενδόνη τοποθετούσαν καθίσματα για τον κόσμο. Οι θεαταί, στην αρχή καθόντουσαν κατάχαμα, εκεί που το έδαφος ήταν κατηφορικό, αργότερα έφτιαξαν ξύλινα καθίσματα στα οποία ο Ηρώδης ο Αττικός, απ' το 140 π. Χ., προσέθεσε αρκετά μαρμάρινα. Το μέρος που γινόντουσαν οι αγώνες λεγόταν Κονίστρα και οι αγωνιστές Σταδιείς ή και Σταδιοδρόμοι. Οι Ελλανοδίκαι είχαν τις έδρες τους γύρω απέναντι σ' ένα λευκό πέτρινο βωμό και πίσω τους θρονιασμένο το άγαλμα της ιέρειας της Δήμητρας. Πολλές πόλεις έχτισαν τα Στάδιά τους, ονομαστά όμως έγιναν των Αθηνών και της Επιδαύρου. Το Στάδιον των Αθηνών χτίστηκε κατά το 330 π. Χ. ανάμεσα στους δυο λόφους, στις προεξοχές του Υμηττού κοντά στο ποτάμι του Ιλισσού. Μια πολύ παλιά πιθανότητα μας μεταδίδει ότι ο Υμηττός, είχε δυο παρακλάδια, την Άγρα και τον Αρδηττό και ότι με τα χρόνια χωρίστηκαν κι έφτιαξαν τους γνωστούς μας λόφους. Σε διάφορα Στάδια προσετέθησαν προφυλακτήρες για τις κακοκαιρίες. Πρώτος ο ρήτωρ Λυκούργος συνέβαλε στο φτιάξιμο του Παναθηναϊκού Σταδίου, όταν ήταν ακόμη στην αρχή (330-336 π. Χ.), ο δε Φιλόστρατος, ο Αναιδής και Απαταιών Αθηναίος επικαλούμενος "Κυναλώπηξ" κωμωδούμενος υπό του Αριστοφ. Ιππ. 956, αναφέρει για το Στάδιο "Έργον υπέρ πάντα τα θαύματα, ουδέν θέατρον γαρ τούτου αμιλλάται". Δυστυχώς απ' τα πολλά μάρμαρα απέμειναν λίγα, γιατί πήραν μέρος στο χτίσιμο μεγάρων και άλλα έγιναν ασβέστης. Η Άγρα καταλαμβάνει τον αριστερό λόφο του Σταδίου και ο Στραβ. 10, 1, 24 αναφέρει "έστι δε τοιούτος μάλλον ο Ιλισσός και θατέρου μέρους του άστεως ρέων εις την αυτήν παραλίαν εκ των υπέρ της Άγρας και του Λυκείου μερών διαβάσι δε τον Ιλισσόν, χωρίον Άγρας καλούμενον και ναός Αγροτέρας έστιν Αρτέμιδος". Ο Σουΐδας λέγει: "Άγρα Δήμητρας ιερόν έξω της πόλεως παρά τω Ιλλισώ". Αυτό επαναλαμβάνει και ο Ησύχιος. Πέραν του Ιλισσού το 350, ο ρήτωρ Λυκούργος ώρισε για τους Παναθηναϊκούς αγώνες το μεγαλόπρεπο αυτό ωραϊσθέν Στάδιον, δημιούργημα του Ηρώδου από λίθους πεντελικού, τοσούτον μέγα, ώστε ο αυτοκράτωρ Ανδριανός "εν αυτώ και τα πέριξ εθήρευεν άγρια ζώα". Η μυθολογία μας λέγει ότι, ένθεν και ένθεν του Σταδίου, ο ναός της Αγαθής Τύχης, την οποίαν μνημονεύει ο Αρποκρατίων και ο Λυκούργος περί διοικήσεως. Παρά τους πρόποδες του Αρδηττού όπου οι Αθηναίοι ώμνυον τον Ηλιαστικόν όρκον, ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας όπου εθήρευεν η θεά όταν ήλθε απ' τη Δήλο, γι' αυτό και το εκεί άγαλμα αυτής επλάστηκε τοξοφόρον. Απ΄τη μυθολογία μαθαίνουμε, σχετικώς για την Άρτεμι, ότι έλεγαν "δια το αεί εν ταις Άγραις διαιτάσθαι - Πλατ. Φαιδρ. σελ. 229". Πάντως η Δήμητρα ήταν η κυριωτέρα θεότης της Άγρας (η Μήτηρ εν Άγραις ή Μητρώον εν Άγραις). Από ένα λόγο του Μ. Ακομινάτου, σχετικά με τον τόπο της νησίδος του Ιλισσού, μαθαίνουμε "ημείς δε μικρόν προ της πόλεως, δεύρο βαδίζειν οκνούμεν και τω ιερώ τούτω πολυανδρίω προστρέχειν και τον εντεύθεν φωτισμόν αρύεσθαι. Εις την περιοχήν του προαστείου της Άγρας, άλλοτε ετελούντο τα μικρά ελευσίνια μυστήρια και όπου αργότερα η πρώτη χριστιανική κοινότης των Αθηνών. Ο ωραιότατος βασιλικός οίκος, πιθανώς των "Aciayaloi βρισκόταν στους κήπους (το σημερινόν Ζάππειον), εκεί ίσως η ανευρεθείσα εκκλησία της νησίδος του Ιλισσού όπου ο Δούξ κατερχόμενος κατά καιρούς εις ευωχίαν εκεινείτο. Η εξαφάνισίς της οφείλεται πιθανώς στις πλημμύρες του Ιλισσού, που με τον καιρό έγινε χερσονησίδα. Ο διάκοσμος του ναού ήταν αξιλογώτατος, μεταξύ σε αυτών και μωσαϊκά δάπεδα. Αριστερά του ναού τάφοι και κρήναι που μαρτυρούσαν την σημασία του μνημείου (La basilique chretienne de l'Illissos a Athenes). Όσον αφορά τους τάφους, έχουμε τη μαρτυρία του Iwan von Muller Handbuch der Klass. Alternus Wissenschaft σελ. 370, όπου αναφέρει τάφους συμμετρικούς απ' τον καιρό της αυτοκρατορικής εποχής. Επίσης αναφέρονται ανασκαφές του 1818. Σ' ένα ανάγλυφο, ο γνωστός μας Κυριάκος Πιττακός διάβασε της εξής επιγραφή: "ΑΓΑΘΗΜΕΡΙΣ ΣΗ ΠΡΩΝΙΣΙ ΟΣ ΑΦΡΟΔΕΙΣΙΟΝ ΕΚ ΚΟΛΛΥΤΕΩΝ ΝΙΚΗΤΗΣ ΚΟΛΛΥΤΕΥΣ" Ο προαναφερεθείς Πιττακός (K. Pyttakys L'ancienne Athenes 1835 σελ. 205) αναφέρει ότι οι αρχαίοι τάφοι ανευρέθησαν στο μέρος αυτό. Στην Κώμη της Αττικής, τον Μαραθώνα, στα ανατολικά παράλια, 140 στάδια από Αθηνών, έγινε το 490 έτος π Χ. η περίφημη νίκη των Αθηναίων κατά των Περσών. Κατά την μάχην 10 χιλ. Αθηναίοι και χίλιοι Πλαταιείς, ενίκησαν 100 χιλ. Πέρσες. Στο μέρος αυτό, οι τάφοι των Αθηναίων έφεραν το όνομα κάθε πολεμιστού ως και του γενναίου Μιλτιάδη. Τ' όνομα του Μαραθώνος, μας λέγει η Μυθολογία, ότι ωφείλετο στο άφθονο χορτάρι Μάραθο (Ομ. Οδ. Η 80 και Πινδ. Ολ. 13, 57). Στο λόφο της Άγρας, βρίσκεται το μνημείο του Ημεροδρόμου Αθηναίου Φειδιππίδου (Παρ. Ηροδοτ. 6, 105) ο οποίος μετά την μάχην και την νίκην, έφτασε τρέχων στας Αθήνας αναγγέλων το γνωστό "Νενικήκαμεν" και έπεσε νεκρός. Ο Ηρώδης ο Αττικός εις μνήμην του έφτιαξε από Πεντελικό μάρμαρο, στην κορφή της Άγρας ένα μεγαλόπρεπο μνημείο γράψας: "ΕΡΩΪ ΤΩ ΜΑΡΑΘΩΝΙΩ" Στο λόφο της Άγρας και του Αρδηττού, άλλα αρχαία μνημεία δε βρέθηκαν, φήμη μόνο αναφέρει, άγαλμα του Διός στην κορυφή του Αρδηττού και το οποίον δεν βεβαιούται από άλλη πηγή. Στα παλιά χρόνια, ο Αρδηττός ήταν ονομαστός γιατί εκεί ορκιζόντουσαν οι Ηλιασταί (Πλ. Θη. 27, Σουϊδ. Ησύχιος), και η μυθολογία τοποθετεί τον Αρδηττό κοντά στην πόλι των Αθηνών επί του Ιλισσού, όπου οι δικασταί έπαιρναν όρκο στ' όνομα του Απόλλωνος, της Δήμητρας και του Διός, ότι θέλουν κρίνει κατά νόμον και δικαίως (Πλουτ. Θησ.) Ο λόφος αυτός βρισκόταν κοντά στις Άγραις, δίπλα στο Παναθηναϊκό Στάδιο, στα παλαιότερα δε χρόνια ωνομάζετο και Ελικών, γιατί είχαν την γνώμη ότι προερχόταν από τις τελευταίες εξελίξεις των υπωρείων του Υμηττού. Ο Αρποκτρατίων αναφέρει "Αρδηττός τόπος Αθήνησι υπέρ το Στάδιον το Παναθηναϊκόν προς τω Δήμω το υπένερθεν Αγρυλέως. Εν τούτω φάσι δημοσία πάντες ώμνυον Αθηναίοι δικασταί δίδοντες τον όρκον ότι θα δικάσουν ευσυνείδητα δηλ. "γνώμη τη δικαιοτάτη". Ο Πολυδεύκης, ο γιος του Διός και της Λήδας, ένας απ' τους Διόσκουρους, αναφέρει τον Δήμον των αρχαίων Αθηνών λέγοντας ότι η γνώμη του Αρποκρατίωνος είναι σωστή. Στα νεώτερα χρόνια του Αρδηττού μια μικρή χριστιανική εκκλησία στόλιζε τον τόπο, που με τα χρόνια χάθηκε. Τούτο αναφέρει ο Dodwell στο βιβλίο του "Thour through Greece 411". Παράδοξον είναι ότι Αρδηττούς ωνόμαζαν (Ησυχ.) τους ανθρώπους που ορκιζόντουσαν με ελαφριά συνείδησι, τους κουφούς, ο δε Υπερείδης ωνόμαζε τον Αριστοφάνη ψευδοπροφήτη για τις πολλές του ψευδορκίες (Σχολ. Αισχ. 1, 64). (δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Περιηγητική» αριθμ. 118, 1969) |
Από πού πηγάζει ο Ιλισσός;καθ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΑΡΡΗΣ Εις την αφελή αυτήν επιγραφήν οι αναγνώσται του «Βουνού» αναμφιβόλως θα μειδιάσουν, είναι δυνατόν να μη γνωρίζη κανείς την απλουστάτην αυτήν γνώσιν διά το τόσον γνωστόν ποτάμιον ή χείμαρρον των Αθηνών, που καταβαίνει από τον Υμηττόν; Εν τούτοις τα πράγματα δεν είναι εύκολα όπως φαίνονται εκ πρώτης όψεως. Είναι εν πρώτοις ανάγκη να δώσωμεν ένα χαρακτηρισμόν εις τον Ιλισσόν, με άλλους λόγους να τον κατατάξωμεν εις γεωγραφικήν τινα έννοιαν. Είναι ποταμός, ρυάκιον, χείμαρρος, χαράδρα ή τι άλλο; Ημπορεί κανείς να είπη ότι είναι ποταμός αφού έτσι τον έλεγον και οι αρχαίοι και τοιούτος παρουσιάζεται εις ώρας πολυομβρίας. Ρυάκιον θα ήτο ακριβέστερον, διότι ο Ιλισσός τουλάχιστον κατά την διά μέσου των Αθηνών διέλευσίν του, δεν χάνει ποτέ το νερό, όσον και αν ολιγοστεύει τούτο κατά το θέρος. Οι Γερμανοί τουλάχιστον αυτόν τον όρον δίδουν σήμερον εις αυτόν (Bach). Χείμαρρον τον ονομάζουν σήμερον πολλοί, και αυτή η ονομασία συμφωνεί με τα φαινόμενα που παρουσιάζει, όταν δηλαδή το μικρόν κατά το θέρος ρυάκιον εμφανίζεται κατά τας βροχεράς εποχάς ως απειλητικός ποταμός. Απλουστέρα είνε η ονομασία «ρέμμα», αφού ο λαός τον λέγει ρέμμα της Καλλιρρόης. Εις την ονομασίαν όμως χαράδρα ημπορούμεν να προσκρούσωμεν. Διότι, αι χαράδραι ιδιάζουν εις τας πλευράς των βουνών που διαμορφώνουν τόσον ποικιλοτρόπως την μορφήν των και έχουν μεγάλην κλίσιν. Αι χαράδραι των βουνών της Μέσης Ευρώπης έχουν κατά την κοίτην των όλαι σχεδόν ρέον νερό και μάλιστα όταν τούτο έχει την αρχήν του από παγετώνα. Αλλ’ αι χαράδραι των Ελληνικών βουνών, και μάλιστα το θέρος, είνε ξηραί, τοιουτοτρόπως δε δεν δυνάμεθα να ονομάσωμεν αυτάς χειμάρρους ή άλλο τι. Ώστε ο Ιλισσός δεν είναι χαράδρα. Ούτε πρέπει να γελασθή κανείς από τον χάρτην και να νομίση ότι η αρχή του Ιλισσού πρέπει να θεωρηθή από τας χαράδρας του Υμηττού γύρω από το Αστέρι ή την Καισαριανήν. Ποταμός δεν δύναται να θεωρηθή χαράδρα χωρίς διαρκές νερό και επομένως ως αρχή του ποταμού πρέπει να θεωρηθή η απωτέρα και κυριωτέρα πηγή αυτού και εκεί πρέπει να αναζητήσωμεν από πού πηγάζει ο Ιλισσός. Πριν γίνη λόγος περί των έργων του Ιλισσού ποταμού, τα οποία προσπαθούν να δαμάσουν τον εξαφνιζόμενον τούτον θεόν των αρχαίων και προκαλούντα καταστροφάς εις τας παριλισσίους θέσεις, οι Αθηναίοι εσχάτως ολίγην προσοχήν εδείκνυον τόσον διά την θέσιν και τον ρουν αυτού, όσον και διά τας πηγάς. Ένας τελειόφοιτος της Ριζαρείου σχολής μοι έλεγεν ότι κατά τας τελευταίας ημέρας της φοιτήσεώς του μόνον, έμαθεν ότι το ρεύμα εκείνο που επερνούσε μέσα από την αυλήν της σχολής όπου έπαιζεν επί 5 έτη ήτο ο περίφημος Ιλισσός, τον οποίον τόσας φοράς ήκουσεν εν τω μεταξύ εις τα μαθήματά του. Διά τούτο καθόλου περίεργον να μη γνωρίζουν πολλοί την αρχήν του ρυακίου του Ιλισσού. Αν ανατρέξη κανείς εις τα εγκυκλοπαιδικά λεξικά θα αναγνώση ότι η πηγή του Ιλισσού είνε εις τον Άγ. Ιωάννην τον Θεολόγον, επομένως ημπορεί να είπη ότι πηγάζει από τας υπωρείας του Υμηττού. Αλλ’ αυτό είναι αυθαίρετος γνώμη, οι αρχαίοι περί τούτου δεν λέγουν τίποτε. Είναι αληθές ότι εκεί πλησίον, εις τον μικρόν ναόν της Αγίας Ελεούσης, υπάρχει έν παλαιόν υδραγωγείον με ολίγον νερό, το οποίον όμως είναι ξηρόν το θέρος και διά τούτο τελείως εγκαταλελειμμένον. Έως ότου όμως φθάσωμεν να έχωμεν νερόν αστείρευτον και ρέον, το δακρύβρεκτον τούτο μέρος υστερεί κατά πολύ. Το αυτό δυνάμεθα να παρατηρήσωμεν και διά την ρεμματιάν (χαράδραν) του Αστερίου και της Καισαριανής. Μερικοί μάλιστα των αρχαιολόγων ηπατήθησαν προκειμένου περί της ρεμματιάς της Καισαριανής θεωρήσαντες αυτήν ως τον παραπόταμον του Ιλισσού, τον Ηριδανόν. Ποίος είναι ο Ηριδανός, ο οποίος επερνούσε διά μέσου του αρχαίου άστεως, θα λάβωμεν αφορμήν να είπωμεν κατωτέρω. Οπωσδήποτε, η χαράδρα η οποία καταβαίνει από τον Άγ. Ιωάννην τον Θεολόγον και χωρίζει κατωτέρω τους συνοικισμούς Ζωγράφου και Γουδή δεν ημπορεί να θεωρηθή ως ποταμός ή ρύαξ, αφού δεν έχει ποτέ τρεχούμενο νερό ειμή μόνον όταν βρέχη. Τουναντίον, ένα ρέμμα το οποίον έρχεται από τα Τουρκοβούνια και ενώνεται με άλλο, που καταβαίνει από την Σωτηρίαν και την Σχολήν της Χωροφυλακής, δικαιούται να λάβη την ονομασίαν του ρύακος. Αν προσέξη κανείς αμέσως χαμηλότερον του νοσοκομείου του Ερυθρού Σταυρού θα παρατηρήση την πηγήν η οποία εξέρχεται σήμερον από ένα θολωτόν κτίσμα, εσχάτως στηθέν. Είναι το καθαρόν οπωσδήποτε νερό του Ιλισσού το οποίον αφού περάση τον εκεί συνοικισμόν των Ελλήνων ρώσων εισέρχεται εις την Πανεπιστημιακήν πόλιν και την συνοικίαν Γουδή διά να ενωθή κάτω από την γέφυραν της οδού Παπαδιαμαντοπούλου με την χαράδραν του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου. Απ’ εκεί αρχίζει να γίνεται το ρυάκιον διαρκώς βρωμερώτερον με τα άλλα ακάθαρτα νερά της πόλεως. Την παλαιάν όμως εποχήν, έξω της πόλεως ο Ιλισσός ρέων, παρείχεν την ωραίαν εκείνην όψιν την οποίαν διατηρούν τα ωραία ποτάμια της Ελλάδος. Εκεί όπου σήμερον γίνεται απόπειρα όπως ο ποταμός ούτο σκεπασθή, ή κτίζονται κρηπιδώματα περισφίγγοντα και αποξηραίνοντα τα σποραδικά πλατάνια, την παλαιάν εποχήν ήσαν οι πλάτανοι εις την ακμήν των, κήποι, αγάλματα και ιερά εστόλιζον τας ωραίας όχθας του. Η πηγή Εννεάκρουνος, ο κατωτέρω ταύτης καταρράκτης παρά το ιερόν της Δήμητρος και της Κόρης, ο κήπος των Μουσών και πλείστα άλλα προσείλκυον εδώ τους περιπατητάς. Με την μετάθεσιν του αρχαίου περιπάτου εις την σημερινήν Πλατείαν του Συντάγματος μετετέθη και το αρχαίον ορόσημον του Ιερού των Μουσών από τον Ιλισσόν που ήτο, εις την πλατείαν ταύτην. Αλλά διά να μη περιπέσωμεν εις την αρχαιολογίαν ας περιορισθώμεν να ακολουθήσωμεν τον ρουν του Ιλισσού ως είχε το πάλαι, να εντοπίσωμεν δε και τον ρουν του παραποτάμου αυτού Ηριδανού. Ο Ιλισσός περαιτέρω διήρχετο όπως και σήμερον διά μέσου των λόφων Μουσείου (του Φιλοπάππου) και της Σικελίας, η οποία σήμερον έχει σχεδόν τελείως εξαφανισθή με τα εδώ λατομεία. Είναι η περιοχή των Παλαιών Σφαγείων. Ολίγον περαιτέρω ηκολούθει γραμμήν προς τα Νέα Σφαγεία και τον Άγ. Ιωάννην του Ταύρου, όπου η οδός Αθηνών-Πειραιώς. Σήμερον όμως αποχετευτική τάφρος παραλαμβάνει τα ύδατα του ποταμού προ της γραμμής του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και τα διευθύνει εις τον όρμον του Φαλήρου κατά την θέσιν Τζιτζιφιές. Το πάλαι, πέραν από τα Νέα Σφαγεία και εις τον ελαιώνα εδέχετο τα ύδατα του Ηριδανού. Σήμερον τα ύδατα ταύτα ρέουν υπογείως κατά μήκος της οδού Μητροπόλεως και πλημμυρίζουν τα υπόγεια της οδού ταύτης. Τον 17ον αιώνα κατά τινα περιηγητήν εις τον Άγιον Φίλιππον ήτο βρύση με τέσσαρας κρουνούς. Ήτο αύτη από τα νερά του Ηριδανού. Αναφέρεται εκεί και Ρωμαϊκόν υδραγωγείον και δεξαμενή. Σήμερον φαίνεται το υδραγωγείον εις τας ανασκαφάς του Διπύλου και του Κεραμεικού παρά την Αγίαν Τριάδα, περαιτέρω δε, εις την Λαχαναγοράν, έχομεν και σήμερον πηγάς του ποταμού με το νερό των οποίων ποτίζονται οι εκεί κήποι. Όπως σήμερον ημείς γελώμεν με το ακάθαρτον ύδωρ του Ιλισσού τοιουτοτρόπως εγέλα παλαιά και ο Καλλίμαχος διά το ύδωρ του Ηριδανού «ου και τα βοσκήματα απόσχοιτ’ αν», δηλ. και τα βόσκοντα ζώα δεν ηδύναντο να πίουν από το ακάθαρτον αυτού νερόν. Εν τούτοις αι αωπτέρω πηγαί αυτού ήσαν καθαρού και ποσίμου ύδατος, ο Στράβων αναφέρει ότι αύται ήσαν έξω των πυλών του Διοχάρους και πλησίον του Λυκείου, όπου και κρήνη πολύυδρος ήτο. Αύτη εσώζετο μέχρι των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Είναι η κατά τον κ. Δ. Καμπούργλου όπισθεν της Μεσογείτικης πύλης των παλαιών Αθηνών βρύση, η οποία διά τον θόρυβον που έκαμνε ελέγετο «Μπουμπουνίστρα». Σήμερον το νερό τούτο είναι χωμένο, όπως και όλος ο Ηριδανός, η δε θέσις της βρύσης ορίζεται σήμερον εντός του Εθνικού κήπου και εις το άκρον αυτού το βλέπον προς τον τάφον του Αγνώστου Στρατιώτου. Ώστε η αρχή του Ηριδανού ήτο παρά την νυν Λεωφόρον Αμαλίας και διεύθυνσίς του προς Δ διά της Πλατείας του Συντάγματος και της οδού Μητροπόλως ως ανωτέρω είπομεν. Μετά την συμβολήν αυτού μετά του Ιλισσού, ο τελευταίος ούτος συνήντα τον Κηφισόν ποταμόν, του οποίου ήτο ως παραπόταμος, γνωρίζομεν δε τον ρουν αυτού μέχρι του Νέου Φαλήρου. Αλλ’ ας επανέλθωμεν εις την πηγήν του Ιλισσού κατά τον Ερυθρόν Σταυρόν διά να παρατηρήσωμεν την υπόγειον προέλευσιν του νερού τούτου. Ολίγον υψηλότερον, ΒΑ του σημερινού Πτωχοκομείου διακρίνομεν κατά την παλαιοτέραν οδόν προς την Κηφισσιάν και εντός του ρεύματος υγρόν πυθμένα, όπου άλλοτε ίστατο πηγάδι φέρον τα γράμματα ΨΥΧΙΚΟ. Απ’ αυτό ωνομάσθη η θέσις αύτη τοιουτοτρόπως, έλαβε δε το όνομα τούτο και η παρακειμένη κατόπιν κτισθείσα ωραία κηπούπολις. Από του ρεύματος τούτου διήκει μέχρι του Ερυθρού Σταυρού το λεγόμενον Διαβολόρεμμα, κάτωθεν του οποίου φαίνεται ότι ρέει το αναφαινόμενον νερό της περί ου ο λόγος πηγής. Ώστε αν θέλωμεν να κυριολεκτήσωμεν από ποιο βουνό πηγάζει ο Ιλισσός, πρέπει να είπωμεν ότι πηγάζει από τα Τουρκοβούνια. («Το Βουνό», Αριθ. 43, Ιούλιος 1937) Δαίμων της Οικολογίας, τ. 55, 12/05 |
ΙλισόςΑπό τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια.
Ο Ιλισός ή Ιλισσός ή Ειλισσός και σε επιγραφές του 5ου αιώνα π.Χ.Ηιλισός,(εξού και ήταν λέξη δασύτονη), είναι ο ένας από τους δύο ποταμούς της Αθήνας που πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και διερχόμενος νοτιοανατολικά της αρχαίας Αθήνας καταλήγει στο Φαληρικό όρμο. Στην αρχαιότητα θεωρούνταν ιερός ποταμός. Στις όχθες του πίστευαν πως διέμεναν οι Μούσες προς τιμή των οποίων υπήρχε και βωμός με την ιδιαίτερη ονομασία "βωμός των Ιλισιάδων". Κοντά σ΄ αυτόν το βωμό υπήρχε πλάτανος "ευθαλής" όπου συνήθιζε να μεταβαίνει ο Σωκράτης με τους μαθητές του. Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία στο ποταμό αυτό ήλθε για να ξαποστάσει ο άνεμος Βορέας όταν αντελήφθη την όμορφη κόρη του Ερεχθέα Ωρείθυια, την οποία αρπάζοντας στις μεγάλες πτέρυγές του απήγαγε στο Σαρπηδόνιο ακρωτήριο της Θράκης. Επίσης κατά την παράδοση κοντά στο ποταμό αυτό τοποθετείται το μέρος όπου φονεύθηκε εκούσια ο φιλόπατρις Βασιλεύς της Αθήνας Κόδρος από τους Δωριείς. Ο ποταμός κυλούσε κατά μήκος και εξωτερικά των τειχών της Αθήνας. Απέναντι από το Στάδιο, προκειμένου να υπάρχει πρόσβαση σε αυτό, υπήρχε πέτρινο γεφύρι με δυο τόξα, το οποίο καταστράφηκε στα τέλη του 18ου αιώνα. Στις όχθες και κατά μήκος του ποταμού υπήρχαν επίσης πολλά ιερά και δημόσια οικοδομήματα μεταξύ των οποίων το Ολυμπιείο, το Πύθιο, το Παναθηναϊκό στάδιο, το Ηρακλείο (Κυνόσαργες) κ.ά. Απέναντι δε από τη σημερινή εκκλησία της Αγίας Φωτεινής υπήρχε η κρήνη Καλλιρρόη, η μόνη κατά τον Παυσανία πηγή στην αρχαία Αθήνα με καλό και πόσιμο νερό. Η κοίτη του άλλοτε ιερού ποταμού ξεκίνησε να καλύπτεται επί Μεταξά («Θάπτομεν τον Ιλισόν») στα τέλη της δεκαετίας του '30, από το ύψος της παλαιάς Σχολής Χωροφυλακής μέχρι την άλλοτε γέφυρα του Σταδίου για να δημιουργηθεί η σημερινή λεωφόρος Μιχαλακοπούλου, που παραχωρεί τη θέση της πίσω από το Χίλτον στην Βασιλέως Κωνσταντίνου μέχρι περίπου το Παναθηναϊκό Στάδιο. Από εκεί μέχρι της συμβολή της Βασ. Κωνσταντίνου με τη Βουλιαγμένης υπάρχει μικρό τμήμα ακάλυπτης κοίτης, παράλληλα με τη Βασ. Κωνσταντίνου προς την πλευρά του Ολυμπιείου, το οποίο έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος. Στη συνέχεια την κοίτη του ποταμού ακολουθεί η οδός Καλλιρόης. Οι εργασίες επικάλυψης του Ιλισού ολοκληρώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Από την αρχαιότητα και μέχρι τον 20ό αιώνα ο Ιλισός δεν εξέβαλε στη θάλασσα, αλλά ήταν παραπόταμος του Κηφισού, με τον οποίο συνέβαλε βόρεια του σημερινού Μοσχάτου. Κατά τη διάρκεια των έργων κάλυψης το ποτάμι εξετράπη και δημιουργήθηκε νέα κοίτη, κάτω από την Λεωφόρο Παναγή Τσαλδάρη στα όρια των Δήμων |
